Đời sống văn hóa là một khái niệm mang nội hàm cụ thể trong phạm trù văn hóa. Nhắc đến đời sống văn hoá là nhắc đến hệ thống cấu thành những giá trị vật chất và tinh thần của đời sống xã hội; tác nhân trực tiếp hình thành nhân cách và lối sống của từng con người dẫn đến sự thay đổi toàn diện một cách có hệ thống các giá trị chuẩn mực trong mối quan hệ giữa con người với con người. Khi nói đến việc xây dựng đời sống văn hóa, có nghĩa được hiểu là tất cả những tác động trực tiếp có chủ đích vào đời sống xã hội, tạo sự biến đổi tích cực từ thói quen, suy nghĩ và hành động nhằm hình thành giá trị của từng cá nhân, cộng đồng hướng đến với cái đúng, cái đẹp, cái tốt mang tính chuẩn mực của các giá trị chân, thiện, mĩ theo hướng tích cực. Từng bước đào thải những biểu hiện tiêu cực, tiến tới xóa bỏ hệ tư tưởng lạc hậu, thói quen, nếp sống và các giá trị văn hóa không còn phù hợp của xã hội hiện tại.

Việt Nam là nước đa dân tộc, đa văn hóa. Trong mỗi dân tộc đều mang bản sắc văn hóa riêng, hình thành, phát triển và thống nhất trong suốt quá trình hàng ngàn năm lịch sử. Trong mỗi quá trình đấu tranh giành độc lập dân tộc, thống nhất đất nước cũng như trong xây dựng và phát triển giai đoạn hiện nay, phát triển văn hóa và xây dựng đời sống văn hóa luôn là nhiệm vụ chiến lược hàng đầu của Đảng và Nhà nước ta. Từ “Đề cương văn hóa Việt Nam” năm 1943, đến Nghị quyết Trung ương 5 khóa VIII về “Xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc” và gần đây nhất là Nghị quyết Trung ương 9 Ban Chấp hành Trung ương Đảng (khóa XI) “Về xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước” khẳng định: “Văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, là mục tiêu, động lực phát triển bền vững đất nước. Phát triển văn hóa vì sự hoàn thiện nhân cách con người và xây dựng con người để phát triển văn hóa. Trong xây dựng văn hóa, trọng tâm là chăm lo xây dựng con người có nhân cách, lối sống tốt đẹp, với các đặc tính cơ bản: yêu nước, nhân ái, nghĩa tình, trung thực, đoàn kết, cần cù, sáng tạo”. Đặc biệt từ Đại hội V (năm 1982), Đảng ta xác định rõ hơn nhiệm vụ xây dựng đời sống văn hoá, nhất là đời sống văn hoá ở cơ sở, coi đó là một chủ trương quan trọng, có ý nghĩa chiến lược trong xây dựng văn hoá, đưa văn hóa thâm nhập vào cuộc sống hàng ngày của nhân dân. Xây dựng đời sống văn hóa ở cơ sở, đảm bảo mỗi nhà máy, công trường, lâm trường, mỗi đơn vị lực lượng vũ trang, Công an nhân dân, mỗi cơ quan, trường học, bệnh viện, cửa hàng, mỗi xã, hợp tác xã, phường, ấp, đều có đời sống văn hóa. Hơn nữa, Văn kiện Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ XIII nhấn mạnh: "Phát huy vai trò của gia đình, cộng đồng, xã hội trong xây dựng môi trường văn hóa".

Chủ tịch Hồ Chí Minh - Người đặt nền móng cho việc xây dựng đời sống văn hóa cơ sở, trong phiên họp đầu tiên của Hội đồng Chính phủ, Người đề ra 6 nhiệm vụ cấp bách đòi hỏi chính quyền cách mạng non trẻ nhanh chóng giải quyết, trong đó Người chủ trương “Phải giáo dục lại nhân dân chúng ta. Chúng ta phải làm cho dân tộc chúng ta trở nên một dân tộc dũng cảm, yêu nước, yêu lao động, một dân tộc xứng đáng với nước Việt Nam độc lập”. Với ý nghĩa đó, ngày 3/4/1946, Chủ tịch Hồ Chí Minh ký ban hành Sắc lệnh số 44 về “Đời sống mới” và thành lập Ban Trung ương vận động đời sống mới. Một năm sau (ngày 20/3/1947) với bút danh TÂN SINH, Chủ tịch Hồ Chí Minh cho xuất bản tác phẩm “Đời sống mới”; Theo Chủ tịch Hồ Chí Minh cái cốt lõi của xây dựng đời sống văn hóa cơ sở là sửa đổi cách ăn, cách mặc, cách ở, cách đi lại, cách làm việc theo hướng “không phải cái gì cũ cũng bỏ hết, không phải cái gì cũng làm mới. Cái gì cũ mà xấu, thì phải bỏ. Cái gì cũ mà tốt, thì phải phát triển thêm. Cái gì mới mà hay, thì ta phải làm”. Đây được xem là những giá trị nền tảng trong định hướng xây dựng đời sống văn hóa cơ sở.

Kế thừa và vận dụng sáng tạo tư tưởng Hồ Chí Minh và các quan điểm của Đảng, Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức thành viên là lực lượng nòng cốt trong công tác tuyên truyền, vận động và tổ chức cho nhân dân xây dựng đời sống văn hóa ở cơ sở, thực hiện nếp sống văn hóa từ trong mỗi gia đình và từng cộng đồng dân cư. Từ cuộc vận động “Xây dựng nếp sống mới” do Đoàn Chủ tịch Uỷ ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam khoá I khởi xướng năm 1980, đến cuộc vận động "Toàn dân đoàn kết xây dựng cuộc sống mới ở khu dân cư” năm 1995, Cuộc vận động "Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa ở khu dân cư” năm 2002 và nay là cuộc vận động “Toàn dân đoàn kết xây dựng nông thôn mới, đô thị văn minh” năm 2015, đặc biệt là phối hợp thực hiện phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa” từng nội dung và tiêu chí trong xây dựng đời sống văn hóa cơ sở ngày càng được hoàn thiện theo hướng phát huy các giá trị văn hóa truyền thống tích cực của dân tộc, xóa bỏ các hủ tục lạc hậu, tiếp thu sáng tạo các giá trị văn hóa mới. Đề cao tính gắn kết cộng đồng, tương thân tương ái, sẵn sàng sẻ chia giúp đỡ lẫn nhau khi hoạn nạn khó khăn, chăm sóc người có công với nước; giúp nhau phát triển kinh tế, xóa đói giảm nghèo; thiết lập đời sống văn hóa tinh thần lành mạnh, phong phú; tạo lập ý thức thượng tôn pháp luật, xây dựng cảnh quan môi trường sống trong sạch lành mạnh. Phát huy giá trị gia đình truyền thống, từng thành viên thương yêu, đùm bọc, trợ giúp và có trách nhiệm với nhau; gương mẫu chấp hành pháp luật Nhà nước, quy định của địa phương và quy ước, hương ước cộng đồng; thực hiện nếp sống văn hóa, ứng xử văn minh, bài trừ tệ nạn xã hội, nâng cao dân trí, bình đẳng trong mọi thành viên. Phát huy vai trò làm chủ trong xây dựng gia đình và cộng đồng, tích cực tham gia các hoạt động xã hội, đảm bảo quyền và nghĩa vụ công dân; năng động, sáng tạo trong lao động, xây dựng nếp sống hợp vệ sinh, đoàn kết tương trợ xóm giềng, giúp đỡ đồng bào hoạn nạn…

Kế thừa thành quả của cuộc vận động "Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa ở khu dân cư” và 20 năm thực hiện phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa”, những giá trị văn hóa mới trong đời sống nhân dân đã phát huy hiệu quả tích cực, thấm sâu vào từng cộng đồng, gia đình, góp phần xây dựng ý thức, lối sống và đạo đức trong nhân dân.

Nhân dân đề cao ý thức chấp hành chủ trương của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước, các quy định của địa phương và hương ước, quy ước ở cộng đồng dân cư. Phát huy tinh thần làm chủ trong xây dựng hệ thống chính trị các cấp; thực hiện quyền và nghĩa vụ công dân; hăng hái lao động sản suất làm giàu cho bản thân, gia đình và đóng góp cho xã hội. Điểm nổi bật trong tư tưởng, đó là nhân dân luôn coi trọng các giá trị văn hóa cộng đồng, văn hóa dân gian, truyền thống cách mạng; tích cực đấu tranh, lên án với các biểu hiện tiêu cực trong xã hội; chăm lo giữ gìn an ninh trật tự, đảm bảo an toàn xã hội của cộng đồng. Trong mỗi cộng đồng tư tưởng đoàn kết, gắn bó được thể hiện dưới nhiều hình thức phong phú, đa dạng phù hợp với truyền thống văn hóa, dân tộc, tôn giáo và tập quán của từng vùng miền. Coi trọng tinh thần trách nhiệm của mỗi cá nhân với cộng đồng trong thực hiện công tác chăm sóc gia đình chính sách, trợ giúp các cá nhân, gia đình gặp khó khăn, phụng dưỡng đối với người cao tuổi. Chăm lo cho công tác giáo dục, thể dục thể thao, giữ gìn cảnh quan môi trường sống, thực hiện nếp sống văn hóa, ứng xử văn minh, loại bỏ các hủ tục lạc hậu, mê tín dị đoan, phong tục tập quán phi văn hóa.

Trong hộ gia đình, nhận thức của từng cá nhân trong xây dựng gia đình truyền thống được đề cao, coi trọng giá trị xây dựng gia đình hạnh phúc, ấm no, bình đẳng; từng thành viên yêu thương, đùm bọc giúp đỡ lẫn nhau. Quan tâm chăm sóc, phụng dưỡng đối với ông bà, cha mẹ; chăm lo giáo dục thế hệ trẻ; thực hiện quyền và nghĩa vụ của công dân, nêu cao tinh thần trách nhiệm với cộng đồng, xây dựng tình đoàn kết, san sẻ với láng giềng. Tích cực tham gia xây dựng đời sống văn hóa trong việc cưới, việc tang, lễ hội; thực hiện ăn ở hợp vệ sinh, phòng ngừa dịch bệnh; chủ động đấu tranh, lên án với các biểu hiện vi phạm pháp luật, tệ nạn xã hội… Theo báo cáo, cả nước có trên 19.913 hộ gia đình được công nhận gia đình văn hóa; 80.282 khu dân cư văn hóa và 82.109 hương ước, quy ước đã được xây dựng; xây dựng 344.897 lượt khu dân cư, 33.857 lượt xã, phường, thị trấn và 327.064 cơ quan, doanh nghiệp đạt chuẩn “An toàn về an ninh, trật tự”. Xây dựng 1.882 ban, 15.656 tổ bảo vệ dân phố với 72.456 thành viên; 37.371 đội dân phòng với trên 409.287 thành viên; 111.649 tổ hòa giải với tổng số 661.183 hòa giải viên; 309.391 bảo vệ cơ quan, doanh nghiệp; xây dựng 5162 xã và 179 huyện đạt chuẩn nông thôn mới... là những cơ sở quan trọng trong xây dựng đời sống văn hóa cơ sở, tác động tích cực đến việc hình thành tư tưởng, đạo đức, lối sống trong nhân dân.

Tuy nhiên, trước những tác động của nền kinh tế thị trường, sự hội nhập, giao lưu của nhiều nền văn hóa trên thế giới; yếu tố tiềm ẩn trong hệ tư tưởng có lúc tác động ít nhiều đến nhận thức, tư tưởng, đạo đức, lối sống của nhân dân. Đồng thời, có nơi buông lỏng quản lý xã hội về mặt pháp luật; tình trạng lạm quyền, quan liêu, tham nhũng lãng phí; tình hình tội phạm, tệ nạn xã hội ngày càng biến tướng và diễn biến theo chiều hướng phức tạp; công tác giáo dục chính trị, tư tưởng, đạo đức, lối sống trong thế hệ trẻ hiệu quả chưa cao… Nhiều giá trị văn hóa truyền thống dần bị mai một, thay vào đó là việc lợi dụng các giá trị văn hóa để trục lợi. Đạo đức xã hội, đạo đức gia đình, mâu thuẫn về kinh tế, quyền lợi, trách nhiệm, nghĩa vụ, tính vị kỷ trong mỗi cá nhân, bạo lực gia đình, bạo hành xâm hại trẻ em có thể phá vỡ cấu trúc của gia đình truyền thống. Không ít người, nhất là thế hệ trẻ có lối sống thực dụng, lệch lạc, sống ảo, thích hưởng thụ… gây lo lắng, bức xúc trong dư luận xã hội là những yếu tố khách quan và chủ quan tác động tiêu cực đến chất lượng xây dựng đời sống văn hóa cơ sở hiện nay.

Trước thực trạng đó, đòi hỏi cần có những giải pháp cụ thể trong công tác giáo dục tư tưởng, nhận thức, đạo đức, lối sống trong nhân dân; định hướng những giá trị tinh thần, coi trọng việc tác động làm thay đổi từ cách ăn, cách mặc, cách ở, cách đi lại, cách làm việc trong từng cộng đồng, từng đối tượng cụ thể, từng bước hình thành nhân cách mới, giá trị mới phù hợp với sự phát triển của đất nước qua các giải pháp sau:

Thứ nhất, nâng cao chất lượng công tác giáo dục văn hóa, giáo dục nhân cách trong nhân dân, nhất là thế hệ trẻ ở từng cấp học, ngành học; coi trọng đẩy mạnh việc tuyên truyền, giáo dục đạo đức, lối sống trong gia đình bằng các hình thức thiết thực, hiệu quả, phù hợp với điều kiện, đặc thù của các địa phương gắn với việc xây dựng, bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống.

Thứ hai, đề cao ý thức thượng tôn pháp luật, nâng cao hiệu lực quản lý nhà nước về mặt xã hội, đảm bảo quyền và lợi ích chính đáng của nhân dân được thực hiện nghiêm túc và đầy đủ. Nâng cao hiệu quả việc học tập và làm theo tấm gương đạo đức Hồ Chí Minh, chú trọng việc xây dựng nhân cách, đạo đức, lối sống trong đội ngũ cán bộ, đảng viên để làm gương cho quần chúng noi theo; đấu tranh có hiệu quả với mọi hành vi quan liêu, tham nhũng, lãng phí, sách nhiễu gây phiên hà trong thực hiện công vụ, từng bước làm trong sạch bộ máy chính trị, bộ máy hành chính các cấp góp phần củng cố lòng tin của nhân dân.

Thứ ba, tiếp tục hoàn thiện hệ thống chính sách hỗ trợ việc làm, an sinh xã hội góp phần nâng cao đời sống cho nhân dân, gắn với phát huy truyền thống văn hóa, từng bước loại bỏ các hình thức lễ hội phi văn hóa, gây phản cảm, bức xúc trong nhân dân. Đấu tranh hiệu quả với các tệ nạn xã hội, biến tướng của các loại hình tội phạm, vi phạm pháp luật, từng bước tạo lập môi trường sống lành mạnh ở từng cộng đồng dân cư.

Thứ tư, tăng cường sự lãnh đạo của các cấp ủy, chính quyền, Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và cả hệ thống chính trị trong thực hiện phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa”, nâng cao thực chất việc thực hiện các tiêu chí về xây dựng danh hiệu “Gia đình văn hóa”, “Khu dân cư văn hóa”. Từng bước đề xuất việc sáp nhập các phong trào thi đua ở cộng đồng dân cư; đổi mới nội dung và hình thức tuyên truyền, vận động nhân dân trong xây dựng đời sống văn hóa ở cơ sở.

Thứ năm, phát huy hiệu quả các phương tiện truyền thông đại chúng trong việc tuyên truyền củng cố tư tưởng, phổ biến giá trị đạo đức, lối sống trong nhân dân. Quản lý hiệu quả các nội dung truyền tải trên các trang mạng xã hội, Internet, kịp thời ngăn chặn các luồng tư tưởng xấu, cực đoan, phi truyền thống, phi văn hóa trong xã hội.

Văn hóa cơ sở được xem là nền tảng văn hóa của xã hội, xây dựng đời sống văn hóa cơ sở cần được tiếp tục bổ sung, hoàn thiện với những giá trị mới hướng đến tạo môi trường và điều kiện để phát triển con người toàn diện cả về nhân cách, đạo đức, trí tuệ, năng lực sáng tạo, thể chất, tâm hồn, trách nhiệm xã hội, nghĩa vụ công dân, ý thức tuân thủ pháp luật. Đề cao tinh thần yêu nước, tự hào dân tộc, lương tâm, trách nhiệm của mỗi người với bản thân mình, với gia đình, cộng đồng, xã hội và đất nước là nhiệm vụ trọng tâm của hệ thống chính trị các cấp trong quá trình xây dựng đất nước hiện nay.

Nguyễn Quang Hòa

Ban Phong trào, UBTW MTTQ Việt Nam