Đoàn kiểm tra của Ban Bí thư làm việc với Bộ Tài nguyên và Môi trường, tháng 9/2021

Trong hệ thống chính trị ở nước ta, về mặt tổ chức bao gồm: Đảng Cộng sản, Nhà nước, Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các đoàn thể nhân dân. Trong hệ thống đó, thực tiễn lịch sử và pháp lý đã quy định chức năng giám sát và phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam có vị trí, vai trò đặc biệt quan trọng đối với quá trình thực thi dân chủ.

Mặt trận Tổ quốc Việt Nam tại Điều 9 Hiến pháp năm 2013 quy định “là tổ chức liên minh chính trị, liên hiệp tự nguyện của tổ chức chính trị, các tổ chức chính trị - xã hội, tổ chức xã hội và các cá nhân tiêu biểu trong các giai cấp, các tầng lớp xã hội, dân tộc, tôn giáo, người Việt Nam định cư ở nước ngoài… Mặt trận Tổ quốc Việt Nam là cơ sở chính trị của chính quyền nhân dân; đại diện, bảo vệ quyền lợi và lợi ích hợp pháp, chính đáng của Nhân dân; tập hợp, phát huy sức mạnh đại đoàn kết toàn dân tộc, thực hiện dân chủ, tăng cường đồng thuận xã hội; giám sát, phản biện xã hội; tham gia xây dựng Đảng, Nhà nước, hoạt động đối ngoại nhân dân góp phần xây dựng và bảo vệ Tổ quốc”1.

Như vậy, trong hệ thống chính trị ở nước ta, Mặt trận Tổ quốc Việt Nam là sự liên minh, liên hiệp các lực lượng của toàn dân thành một khối thống nhất nhằm xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, phát huy quyền làm chủ của Nhân dân trong mọi lĩnh vực. Vì thế, Mặt trận Tổ quốc là nơi thể hiện cho ý chí và nguyện vọng của Nhân dân, phát huy quyền làm chủ của Nhân dân, vận động Nhân dân giám sát, tham gia giám sát hoặc trực tiếp giám sát theo nhiệm vụ, quyền hạn do pháp luật quy định với cơ chế “theo dõi, xem xét, đánh giá, kiến nghị” đối với hoạt động của cơ quan, tổ chức, đại biểu dân cử, cán bộ, công chức, viên chức trong việc thực hiện chính sách, pháp luật, đồng thời giám sát việc giải quyết kiến nghị đó. Đây là sự liên minh có ý nghĩa chiến lược, trong đó, hạt nhân của liên minh là Đảng Cộng sản, nền tảng là giai cấp công nhân, giai cấp nông dân và đội ngũ trí thức.

Giám sát, phản biện xã hội - một chức năng cơ bản của Mặt trận, vận động Nhân dân tham gia xây dựng Đảng, xây dựng chính quyền

Thứ nhất, giám sát và phản biện xã hội là một hoạt động cơ bản của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, có chức năng và vai trò, ý nghĩa quan trọng đối với công tác xây dựng, chỉnh đốn Đảng, bảo vệ thể chế chính trị, góp phần vào thành công của sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa hiện nay. Trong đó, chức năng “giám sát, phản biện xã hội” của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam đã được khẳng định trong Điều 9 Hiến pháp năm 2013, “Nhà nước tạo điều kiện để Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, các tổ chức thành viên của Mặt trận và các tổ chức xã hội khác hoạt động”2. Trong điều kiện một đảng duy nhất cầm quyền, Đảng, Nhà nước ta rất cần có sự giám sát và phản biện xã hội từ phía Nhân dân thông qua Mặt trận Tổ quốc, giúp Đảng và Nhà nước tránh các nguy cơ như: Sai lầm về đường lối, quan liêu, chuyên quyền, độc đoán; đồng thời góp phần giáo dục đội ngũ cán bộ, công chức, viên chức, đảng viên về đạo đức, lối sống, kỹ năng thực thi công vụ và ý thức tổ chức kỷ luật. Giám sát và phản biện xã hội chính là hoạt động giúp cho bộ máy tổ chức Đảng, Nhà nước mạnh hơn, đáng tin cậy hơn, chất lượng của đội ngũ cán bộ, công chức, viên chức, đảng viên ngày càng tốt hơn, quyền và lợi ích hợp pháp của Nhân dân ngày càng được bảo vệ tốt hơn. Do đó, giám sát và phản biện xã hội trở thành nhu cầu tự thân của Đảng cầm quyền và Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở nước ta. Giám sát và phản biện xã hội vì thế cũng trở thành một trong các chức năng cơ bản của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam hiện nay.

Để đảm bảo thực thi quyền lực của Nhân dân, hoạt động giám sát và phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam có vai trò đặc biệt quan trọng. Vai trò tất yếu của giám sát, phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam được thể hiện trên nhiều phương diện. Trước hết, giám sát và phản biện xã hội của Mặt trận là một yêu cầu tất yếu khách quan trong xây dựng một chính đảng cầm quyền trong sạch, vững mạnh, đủ sức lãnh đạo Nhà nước và xã hội. Với Đảng ta, lịch sử và Nhân dân đã lựa chọn, trao cho Đảng một sứ mệnh quang vinh là lãnh đạo Nhà nước và xã hội, có nhiều thuận lợi cơ bản. Song cũng chính trong điều kiện đó, dễ nảy sinh nguy cơ: “dễ chủ quan, duy ý chí và quan liêu trong việc xác định đường lối…; là lực lượng chính trị duy nhất lãnh đạo nhà nước và xã hội nên Đảng dễ áp đặt ý chí của mình cho nhà nước và xã hội; dễ tự đặt mình trên Nhà nước và pháp luật…; những đảng viên có chức quyền dễ sa vào đặc quyền, đặc lợi, tham nhũng, cửa quyền, bao che cho nhau”3. Mặt trận Tổ quốc Việt Nam với tư cách là một bộ phận hợp thành hệ thống chính trị, là tổ chức của Nhân dân, thực hiện tốt chức năng giám sát và phản biện xã hội sẽ giúp cho Đảng tránh được các nguy cơ nêu trên. Mặt khác, cũng chính nhờ có phản biện xã hội sẽ giúp cho Đảng ta trong hoạch định đường lối, chủ trương, chính sách, tránh được cái nhìn chủ quan, phiến diện, xa rời thực tế đời sống xã hội của Nhân dân.

Thứ hai, giám sát và phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam là một yêu cầu tất yếu khách quan trong việc xây dựng, củng cố Nhà nước pháp quyền, nền dân chủ xã hội chủ nghĩa ở nước ta. Trong đó, với nhà nước pháp quyền và nền dân chủ xã hội chủ nghĩa không thể thiếu vai trò (thông qua hoạt động giám sát, phản biện xã hội) của Nhân dân, các tổ chức chính trị - xã hội trong việc tham gia thực tế vào công việc xây dựng và thực hiện chính sách, pháp luật của Nhà nước. Mặt khác, giám sát và phản biện xã hội có vai trò góp phần đảm bảo quyền lực của Nhà nước được sử dụng đúng mục đích. Trong đó, Nhân dân (thông qua cơ quan đại diện là Mặt trận Tổ quốc Việt Nam) kiểm soát quá trình thực thi quyền lực của Nhà nước, sẽ giúp cho Nhà nước, viên chức, công chức tránh được bệnh quan liêu, xa dân. Nhất là trong điều kiện phát triển nền kinh kế thị trường hiện nay, thực hiện tốt chức năng giám sát, phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc sẽ góp phần quan trọng trong đấu tranh phòng, chống tham nhũng, tiêu cực - một trong các nguyên nhân làm suy giảm lòng tin của Nhân dân đối với Đảng và Nhà nước ta.

Thứ ba, hoạt động giám sát và phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam có vai trò góp phần nâng cao văn hóa dân chủ - văn hóa chính trị ở nước ta hiện nay. Theo đó, thông qua chức năng giám sát, phản biện xã hội và tuyên truyền, vận động quần chúng của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam sẽ góp phần quan trọng trong việc hình thành ý thức hiểu biết và tôn trọng pháp luật, sống và làm việc theo Hiến pháp và pháp luật trong xã hội. Mặt khác, chính thông qua hoạt động giám sát, phản biện xã hội là cơ hội để Nhân dân có thể tham gia tích cực, chủ động hơn trong xây dựng Đảng, Nhà nước (thông qua cơ quan đại diện của mình là Mặt trận Tổ quốc Việt Nam). Đó là tham gia vào quá trình hoạch định, thực thi đường lối, chủ trương, chính sách của Đảng, Nhà nước; giám sát cán bộ, đảng viên, công chức Nhà nước, góp phần hình thành văn hóa công chức, hết lòng phục vụ Nhân dân, có tinh thần và phong cách gần dân, trọng dân.

Một số thuận lợi cơ bản và vấn đề đặt ra trong hoạt động giám sát và phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam hiện nay

Có thể thấy, hoạt động giám sát và phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam hiện nay có nhiều thuận lợi cơ bản, trước hết, đó là về cơ chế, chính sách, pháp luật quy định vị trí, vai trò của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, chức năng giám sát và phản biện xã hội của Mặt trận hiện nay cơ bản đã tương đối đầy đủ. Với việc hiến định về hoạt động giám sát và phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam trong Hiến pháp năm 2013; ngày 12/12/2013 Bộ Chính trị khóa XI đã ban hành “Quy chế giám sát và phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các đoàn thể chính trị - xã hội” ban hành kèm theo Quyết định số 217-QĐ/TW; Quyết định số 124-QĐ/TW ngày 2/2/2018 của Ban Bí thư quy định về giám sát của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, các tổ chức chính trị - xã hội và Nhân dân đối với việc tu dưỡng, rèn luyện đạo đức, lối sống của người đứng đầu, cán bộ chủ chốt và cán bộ đảng viên (theo tinh thần Chỉ thị 05-CT/TW về học tập và làm theo tư tưởng, đạo đức, phong cách Hồ Chí Minh); Luật Mặt trận Tổ quốc Việt Nam năm 2015; Luật Ban hành văn bản quy phạm pháp luật 2020; Nghị quyết số 403/2017/NQLT-UBTVQH-CP-ĐCT ngày 15/6/20217 của Ủy ban Thường vụ Quốc hội, Chính phủ, Đoàn Chủ tịch Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam quy định chi tiết các hình thức giám sát, phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam. Đây thực sự là hành lang pháp lý quan trọng để hoạt động giám sát và phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam ngày càng đi vào thực chất hơn, hiệu quả hơn. Trong đó, việc Bộ Chính trị ban hành Quyết định số 217-QĐ/TW thể hiện một bước tiến mới, làm phong phú hơn hình thức thực hiện dân chủ trực tiếp, khi phát huy quyền giám sát, phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, các đoàn thể chính trị - xã hội và Nhân dân. Điều này đã đánh dấu việc giám sát, phản biện xã hội của quần chúng nhân dân được chính thức ghi nhận và kèm theo đó là các điều khoản cụ thể để từng bước hiện thực hóa hoạt động này với sự chủ trì của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam. Thực hiện giám sát, phản biện xã hội đã bước đầu góp phần phản ánh tâm tư, nguyện vọng, thái độ của quần chúng nhân dân đối với các chủ trương, đường lối của Đảng; về kết quả hành động, thái độ ứng xử của đội ngũ cán bộ công chức, viên chức, đảng viên trong lãnh đạo và thực hiện nhiệm vụ chính trị được giao. Thực tế cho thấy, hoạt động giám sát và phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam mặc dù được thực hiện từ trước năm 2013, nhưng từ khi có Quyết định 217-QĐ/TW của Bộ Chính trị và Hiến pháp năm 2013, hoạt động này đã được triển khai thực chất hơn, sâu rộng và hiệu quả hơn. Điều này đã góp phần từng bước hiện thực hóa vai trò giám sát và phản biện xã hội của Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức chính trị - xã hội được ghi trong đạo luật cơ bản của nước ta - Hiến pháp năm 2013.

Hiện nay, với định hướng chiến lược của Đảng, Nhà nước ta chú trọng phát triển nguồn nhân lực, trước hết là đối tượng cán bộ chủ chốt, cán bộ lãnh đạo quản lý nói chung. Trong đó, đội ngũ cán bộ Mặt trận, nhất là cán bộ chủ chốt, đã được quan tâm lựa chọn, đào tạo, bồi dưỡng nâng cao trình độ nhận thức và kiến thức về giám sát và phản biện xã hội. Về nhận thức, thông qua quá trình đào tạo, bồi dưỡng, đội ngũ cán bộ chủ chốt của Mặt trận ngày càng thấm nhuần sâu sắc đường lối, chủ trương, chính sách của Đảng về vai trò, trách nhiệm của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam là cơ sở chính trị của chính quyền nhân dân. Trong đó có chức năng, nhiệm vụ phát huy dân chủ, phát huy quyền làm chủ của Nhân dân; giám sát và phản biện xã hội. Về kiến thức, đội ngũ cán bộ của Mặt trận hiện nay, nhất là cán bộ chủ chốt, người đứng đầu đã được đào tạo, bồi dưỡng nắm vững cả về lý luận và nghiệp vụ chuyên môn có liên quan. Nắm vững những kiến thức cơ bản về giám sát và phản biện xã hội; những cơ chế, chính sách, pháp luật về hoạt động giám sát và phản biện xã hội.

Bên cạnh những thuận lợi cơ bản, hoạt động giám sát và phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam hiện nay đồng thời chịu tác động bởi một số yếu tố bất cập, không thuận lợi, cả từ phía khách quan và chủ quan.

Về khách quan, hệ thống văn bản pháp lý hiện hành có liên quan, mặc dù về cơ bản đã tương đối đầy đủ, song nhìn chung, chưa đồng bộ, chưa đủ đảm bảo cho hoạt động giám sát và phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam thực sự hiệu quả. Vẫn còn thiếu các cơ chế, quy chế cụ thể bảo đảm phát huy dân chủ, thực hiện đúng đắn nguyên tắc tập trung dân chủ; các quy định của pháp luật cơ bản vẫn còn mang tính định hướng, chưa bao quát hết những nội dung, phạm vi cần điều chỉnh. Trong điều kiện phát triển kinh tế thị trường và xã hội ngày càng phát triển ở nước ta hiện nay, nhiều nội dung, phạm vi giám sát thiết yếu lại thiếu quy định về mặt pháp chế, nên khó thực hiện. Thực tế cũng đã chỉ ra “chính sách và pháp luật về công tác giám sát, phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam hiện nay vẫn còn cần phải tiếp tục bổ sung, hoàn thiện rất nhiều thì mới đáp ứng được yêu cầu về cơ sở pháp luật cho hoạt động giám sát của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam”4.

Về chủ quan, cả nhận thức và thực hiện nhiệm vụ của các bên liên quan; tổ chức bộ máy, nhân sự trong hoạt động giám sát và phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, mặc dù đã có những chuyển biến tích cực, nhưng vẫn còn nhiều hạn chế. Đánh giá về một số hạn chế trong hoạt động của Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị - xã hội, Văn kiện Đại hội XIII của Đảng chỉ rõ: “Việc đổi mới nội dung và phương thức hoạt động của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức chính trị - xã hội có mặt chưa theo kịp yêu cầu của tình hình mới, chưa thật sự sâu sát các tầng lớp nhân dân và cơ sở; chất lượng, hiệu quả hoạt động giám sát, phản biện xã hội chưa đều. Một số tổ chức cơ sở đảng, một bộ phận cán bộ, đảng viên, công chức chưa gương mẫu, chưa thực sự tôn trọng ý kiến, kiến nghị của nhân dân và giải quyết kịp thời các quyền, lợi ích hợp pháp, chính đáng của người dân. Quyền làm chủ của nhân dân có lúc, có nơi bị vi phạm; vẫn còn biểu hiện dân chủ hình thức, tách rời dân chủ với kỷ cương, pháp luật”5. Thực tế cũng cho thấy, ở nước ta hiện nay, việc xây dựng môi trường tôn trọng Nhân dân, văn hóa lắng nghe, giải trình để phản biện xã hội còn rất hạn chế, chưa trở thành hoạt động thường xuyên. Phản biện xã hội nhiều khi chỉ mang tính hình thức nên ít động viên được Nhân dân trực tiếp tham gia. Bản thân các chủ thể tiến hành thiếu những biện pháp chủ động, tích cực để tập hợp và phản ánh trung thành những ý kiến và nguyện vọng chính đáng của người dân. Một hạn chế khác trong hoạt động của Mặt trận ở một số cấp cơ sở là “Trong thực hiện hoạt động giám sát, phản biện, góp ý ở một số địa phương, lãnh đạo Mặt trận Tổ quốc Việt Nam chưa thể hiện được bản lĩnh dám nói, dám làm, dám chịu trách nhiệm. Vẫn còn hiện tượng nể nang, né tránh, ngại va chạm trong quá trình giám sát và phản biện xã hội và góp ý xây dựng Đảng, xây dựng chính quyền…”; về “Tổ chức bộ máy và đội ngũ nhân sự cũng như các điều kiện khác để bảo đảm cho hoạt động giám sát của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam còn rất hạn chế”6. Hơn nữa, trong hệ thống chính trị nước ta hiện nay, thực tế chỉ ra, bản thân tổ chức Mặt trận Tổ quốc Việt Nam chưa thực sự được coi trọng đúng với vị thế của một tổ chức đại diện cho các tầng lớp nhân dân - một bộ phận hợp thành quyền lực của Nhân dân, trong khi đó, với hoạt động giám sát và phản biện xã hội của Mặt trận là vấn đề liên quan trực tiếp đến cơ quan quyền lực và cá nhân đại diện quyền lực. Những yếu tố nêu trên, cả từ phía khách quan và chủ quan, thực sự là trở ngại, bất cập cơ bản đối với hoạt động giám sát và phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam hiện nay.

Có thể khẳng định, giám sát và phản biện xã hội là một trong những chức năng cơ bản của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam. Đó là một phương thức cơ bản để Nhân dân thực hiện kiểm soát quyền lực chính trị và quyền lực Nhà nước. Với thể chế chính trị nước ta, mọi quyền lực đều thuộc về Nhân dân. Nhân dân làm chủ qua phương thức trực tiếp và gián tiếp. Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức thành viên là những tổ chức để Nhân dân thực hiện quyền làm chủ gián tiếp thông qua đại diện của mình, trở thành một phần tất yếu của chế độ dân chủ xã hội chủ nghĩa ở nước ta hiện nay. Hoạt động giám sát và phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị - xã hội là một hệ thống giám sát ngoài Nhà nước, mang tính xã hội, tính nhân dân. Giám sát và phản biện xã hội là một chức năng, nhiệm vụ cơ bản của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam đã được hiến định tại Điều 9 Hiến pháp năm 2013. Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (bổ sung, phát triển năm 2011) tiếp tục khẳng định “Đảng, Nhà nước có cơ chế, chính sách tạo điều kiện để Mặt trận và các đoàn thể nhân dân hoạt động có hiệu quả, thực hiện vai trò giám sát và phản biện xã hội”7.

Văn kiện Đại hội XIII của Đảng khẳng định: Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể nhân dân đã “chủ động tham gia giám sát và phản biện xã hội; làm tốt vai trò cầu nối giữa Đảng, Nhà nước và Nhân dân; tham gia xây dựng Đảng, Nhà nước và hệ thống chính trị, góp phần tích cực vào những thành tựu chung của đất nước”8. Tuy nhiên, giám sát và phản biện xã hội là một vấn đề lớn của Đảng, Nhà nước và Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, đòi hỏi cần phải tiếp tục hoàn thiện cơ chế pháp lý về giám sát và phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc, đổi mới toàn diện cả về nhận thức, về tổ chức - cán bộ, phương thức hoạt động và đầu tư đủ mạnh các nguồn lực để tăng cường cho Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam các cấp từ Trung ương đến cơ sở, đưa hoạt động giám sát và phản biện xã hội của Mặt trận thực sự ngang tầm với vị thế của một tổ chức đại diện cho các tầng lớp nhân dân - một bộ phận hợp thành quyền lực của Nhân dân, góp phần quan trọng thúc đẩy tiến trình dân chủ hóa ở nước ta hiện nay.

Chú thích:

1,2.     Bộ Tư pháp, Hiến pháp Việt Nam năm 2013, https://moj.gov.vn/vbpq/lists/vn , truy cập ngày 24/5/2022.

3. Phùng Hữu Phú (chủ biên), Những vẫn đề lý luận và thực tiễn mới đặt ra trong tình hình hiện nay, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2008, tr. 571-573.

4,6. Trần Thanh Mẫn: “Nâng cao hiệu quả giám sát, phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các đoàn thể chính trị - xã hội - Tiếp cận từ yêu cầu đổi mới phương thức lãnh đạo của Đảng”, Tạp chí Cộng sản số 925 (tháng 9/2019), tr. 11-13.

5,8. Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, tập I, Hà Nội, 2021, tr. 88-89, 70.

7. Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI, Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2011, tr. 87.

Nguyễn Văn Lan

PGS.TS, Học viện Chính trị Khu vực III