Công nhân viên Công ty Điện lực Sóc Sơn, Hà Nội hướng dẫn khách hàng nộp tiền điện qua tài khoản ngân hàng bằng điện thoại_Ảnh: TTXVN

Thanh toán không dùng tiền mặt (TTKDTM) là hình thức thanh toán sử dụng các phương tiện thanh toán điện tử ứng dụng công nghệ số như: Ví điện tử, MobileBanking, InternetBanking... hoặc thanh toán gián tiếp thông qua các tổ chức tín dụng thay việc người mua và người bán trực tiếp trao đổi với nhau như thông lệ hiện nay.

Bản chất của hình thức TTKDTM chính là hạn chế lượng tiền mặt trong lưu thông hàng hóa, giảm thiểu chi phí xã hội, mở rộng không gian, rút ngắn thời gian cho quá trình bán và mua hàng hóa, dịch vụ trong nền kinh tế. Thay vào đó là việc phát triển các dịch vụ chuyên nghiệp về thu chi, thẻ ngân hàng, thanh toán trực tuyến, thanh toán điện tử mà không làm thay đổi giá trị tiền mặt quy đổi. Tiền mặt là tiền vô danh, nhưng tiền thẻ hay tiền điện tử là tiền định danh nên nếu mất tiền mặt là mất tiền, còn mất thẻ hay mất ví điện tử vẫn không bị mất tiền vì đều có mã riêng mà đối với người nhặt được chỉ là vật vô giá trị. Ngoài ra, TTKDTM còn góp phần thúc đẩy nền kinh tế phát triển bền vững, tiện lợi, tạo sự minh bạch trong các khoản chi tiêu, giao dịch, chuyển đổi với tiền của nước khác hay giúp đỡ người thân từ xa. Thực tế cũng đã chứng minh, nền kinh tế mạnh là một nền kinh tế luôn đi kèm với một hệ thống thanh toán hiện đại. Điều này cũng đồng nghĩa với xu thế phát triển nghiệp vụ thanh toán trong thương mại của một nền kinh tế thị trường là TTKDTM. Hoạt động này mang lại lợi ích cho tất cả các bên tham gia, như nhanh chóng thanh toán các giao dịch có giá trị lớn, các giao dịch ở xa tránh được các rủi ro nếu phải mang tiền mặt đến nơi nhận hàng, nhất là khi phải trả các khoản tiền lớn. Khi TTKDTM, người tiêu dùng có thể nhận được nhiều khuyến mãi từ người bán cũng như từ ngân hàng. Cùng với đó, xã hội giảm được chi phí in ấn, vận chuyển, kiểm đếm hay bảo quản tiền mặt... Một khi người tiêu dùng thấy được lợi ích và duy trì thường xuyên thói quen TTKDTM, nền kinh tế vĩ mô sẽ cùng hưởng lợi theo.

Thực trạng thanh toán không dùng tiền mặt tại Việt Nam

Với sự chỉ đạo quyết liệt của Chính phủ, TTKDTM tại Việt Nam đã và đang có những chuyển biến ban đầu đáng ghi nhận từ năm 2018 và tiếp tục phát triển trong năm 2019. Trước sự bùng nổ của TTKDTM, thị trường thẻ tín dụng Việt Nam cũng cạnh tranh gay gắt hơn. Các ngân hàng trong và ngoài nước cũng như các công ty tài chính đang thực hiện các chương trình hoàn lại tiền và sử dụng miễn phí trong năm đầu tiên, đồng thời có các cơ chế để các nhà hàng, khách sạn và đại lý du lịch giảm giá cho người thụ hưởng nếu sử dụng phương thức TTKDTM. Mới đây, Ngân hàng Nhà nước (NHNN) cũng yêu cầu chi nhánh các tỉnh, thành phố triển khai các giải pháp thúc đẩy TTKDTM, ưu tiên lĩnh vực y tế, giáo dục. Đặc biệt, các trường học, bệnh viện... sẽ phải lắp đặt thiết bị chấp nhận thẻ, thanh toán ứng dụng QR, cho phép phụ huynh, sinh viên, người bệnh... sử dụng thiết bị di động, thẻ ngân hàng để thanh toán tương tự như việc mua hàng trong siêu thị. Theo NHNN, hiện nay, Việt Nam đã có 78 tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán qua internet và 45 tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán di động (mobile payment). Theo số liệu của Cục Thương mại điện tử và Kinh tế số, Bộ Công Thương, thương mại điện tử tại Việt Nam thời gian qua đã có sự chuyển biến tích cực khi các giao dịch qua internet, điện thoại di động tăng tới 238% về giá trị.

Tuy nhiên, tiền mặt vẫn đang chiếm ưu thế, tới 90% giao dịch, tức là tỷ lệ TTKDTM mới chỉ chiếm khoảng 10%, còn thấp hơn so với mục tiêu mà Chính phủ đã đặt ra là đến năm 2020, tỷ lệ TTKDTM phải chiếm hơn 30% trên tổng giá trị thanh toán thương mại trong tiêu dùng tại Việt Nam. Theo thống kê của NHNN, hiện nay, mới có khoảng 31% số dân Việt Nam có tài khoản ngân hàng, 69% số người chưa có tài khoản tập trung ở các vùng nông thôn, vùng sâu, vùng xa. Đây là vấn đề cần giải quyết, vì có tài khoản ngân hàng thì mới có thể sử dụng được phương thức TTKDTM. Ngay cả đối với không ít người ở thành phố dù đã có tài khoản tại ngân hàng nhưng trong trao đổi, người ta chỉ đặt mua hàng bằng thẻ tín dụng, đến khi thanh toán thì đa số lại thanh toán bằng hình thức giao hàng thu tiền (COD). Đó vẫn là hình thức thanh toán phổ biến nhất với mua bán online tại Việt Nam hiện nay. Như vậy, trong thanh toán hàng online, việc thanh toán trước bằng thẻ tín dụng chỉ chiếm phần nhỏ, còn phần lớn thì khi nhận hàng mới thanh toán trực tiếp bằng tiền mặt cho bên giao hàng. Lý do chính là độ tin cậy vào chất lượng, số lượng hàng hóa chưa cao.

Hiện nay, hạ tầng kỹ thuật phục vụ cho thanh toán thẻ đã được cải thiện, số lượng máy rút tiền tự động (ATM) và máy bán hàng chấp nhận thẻ ngân hàng (POS) có tốc độ tăng trưởng nhanh, chất lượng dịch vụ cũng được nâng cao, phần lớn đều đã liên kết với các tổ chức, như các hãng vận tải, hàng không, siêu thị, trường học, bệnh viện. Tuy nhiên, phương thức thanh toán trực tuyến ở Việt Nam chưa phát triển như kỳ vọng, giao dịch không dùng tiền mặt trong tổng số giao dịch mới chỉ đạt mức 10,5%. Việc mua bán, trao đổi sản phẩm, dịch vụ qua mạng khá phát triển nhưng phần lớn lại thanh toán bằng tiền mặt khi nhận hàng. Điều này được lý giải do một phần vì thói quen, phần khác vì chưa tin tưởng vào độ an toàn của giao dịch và chất lượng của hàng hóa, dịch vụ. Ngoài ra, nhận thức của người dân về những tiện ích của TTKDTM còn hạn chế. Đây là một nghịch lý, bởi phát hành thẻ cần phải song hành phát triển hạ tầng thanh toán rộng khắp, trong khi thực tế hiện tại các ngân hàng phát hành thẻ chủ yếu để gia tăng thị phần, vì vậy, thẻ chỉ được dùng để làm phương tiện rút tiền mặt trước khi thanh toán tiền mua hàng. Có đến 90% các giao dịch bằng thẻ đơn thuần chỉ là rút tiền tại máy ATM và chỉ có khoảng 10% là dùng để thanh toán qua POS.

Xu hướng và các giải pháp phát triển thanh toán không dùng tiền mặt tại Việt Nam

Từ thực tiễn phát triển nền kinh tế hàng hóa mở trong bối cảnh hội nhập ngày càng sâu rộng với kinh tế thế giới, Việt Nam cần cập nhật và áp dụng các phương thức giao lưu hàng hóa thông dụng của thế giới. Trong đó, TTKDTM là một phương thức tất yếu trong xu hướng phát triển kinh tế để thúc đẩy quá trình sản xuất trao đổi hàng hóa, dịch vụ phát triển nhanh theo cơ chế thị trường. Rõ ràng nghiệp vụ thanh toán đã, đang và sẽ là một thị trường đầy tiềm năng. Thực tế thị trường này đang thu hút ngày càng nhiều công ty công nghệ tài chính (FinTech - Financial Technology) tham gia. Theo báo cáo “Khảo sát toàn cảnh về FinTech khu vực ASEAN 2018” do công ty kiểm toán và tư vấn quốc tế Ernst & Young (EY) thực hiện và công bố gần đây, ở nước ta hiện có đến 80 công ty công nghệ tài chính đang hoạt động và 47% trong số đó là công ty cung cấp các dịch vụ thanh toán. Tuy nhiên, các công ty FinTech ở Việt Nam hiện nay có quy mô còn nhỏ, các chính sách của Chính phủ quy định dành cho những công ty này cũng còn hạn hẹp về đối tượng áp dụng và hạn chế về nghiệp vụ và độ phủ sóng do chi phí ban đầu cho hạ tầng công nghệ còn quá cao.

Các đại biểu tìm hiểu thông tin thanh toán điện tử không dùng tiền mặt trong ngành y tế tại Hội nghị trực tuyến toàn quốc “Đẩy mạnh triển khai thanh toán điện tử không dùng tiền mặt trong ngành y tế” ở Hà Nội, ngày 20-9-2019_Ảnh: TTXVN

Tuy nhiên, thị trường công nghệ tài chính vẫn đang trên đà tăng trưởng nhanh ở Việt Nam. Theo nghiên cứu của Công ty tham vấn công nghệ tài chính khu vực châu Á - Thái Bình Dương (Solidiance), thị trường FinTech Việt Nam đạt 4,4 tỷ USD năm 2017 và sẽ đạt 7,8 tỷ USD vào năm 2020. Trong báo cáo “Mở khóa tiềm năng phát triển FinTech của Việt Nam”, Solidiance cho rằng, công nghệ tài chính Việt Nam phát triển nhờ những yếu tố, như tỷ lệ phổ biến của internet và điện thoại thông minh trong các trung tâm đô thị, ví điện tử ngày càng phổ biến, thu nhập của người dân ngày càng tăng kéo theo tiêu dùng tăng và lĩnh vực thương mại điện tử đang phát triển mạnh. Nếu Chính phủ Việt Nam thành công trong kế hoạch 70% người trên 15 tuổi có tài khoản ngân hàng đến hết năm 2020 thì thị trường FinTech sẽ phát triển mạnh hơn nữa. Với “cơ cấu dân số vàng”, nền kinh tế tăng trưởng nhanh và tầng lớp người có thu nhập khá ngày một tăng, Việt Nam đang có lợi thế lớn để phát triển dịch vụ TTKDTM.

Bên cạnh những tiện ích thì hình thức TTKDTM cũng đang gặp phải một số bất cập, hạn chế:

Một là, các giao dịch TTKDTM có thể thực hiện không qua ngân hàng mà qua các tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán manh mún hoặc qua mạng xã hội. Theo đó, người có tài khoản có thể chuyển khoản từ tài khoản tại ngân hàng của họ sang tài khoản của tổ chức cung cấp dịch vụ phi ngân hàng vì khi thực hiện thanh toán giữa các chủ tài khoản trong các tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán phi ngân hàng dù tiềm ẩn rủi ro, nhưng rất rẻ, thậm chí miễn phí và ít bị kiểm soát.

Hai là, mỗi giao dịch TTKDTM qua ngân hàng đều mất nhiều khoản phí, gây tâm lý đắn đo cho người sử dụng.

Ba là, do vừa có song song nhiều loại thẻ, nhiều loại ví điện tử với các mã, số khác nhau, vừa thiếu cơ chế thúc đẩy và quy chuẩn công nghệ TTKDTM thống nhất trên phạm vi toàn quốc nên việc quản lý các hoạt động TTKDTM ở nước ta hiện nay còn phân tán.

Chính vì vậy, để TTKDTM thực sự trở thành công cụ thanh toán hữu hiệu, thời gian tới cần tập trung làm tốt những vấn đề sau:

Đối với cơ quan quản lý nhà nước

Thứ nhất, các bộ, ngành liên quan cần có chương trình chuyên ngành và chương trình phối hợp do Chính phủ chỉ đạo về việc phổ cập các kiến thức phổ biến, cập nhật về nhận thức, tiện ích, quyền lợi, nghĩa vụ và cơ chế tiếp quản của các bên liên quan đến nghiệp vụ TTKDTM trong cộng đồng xã hội. Những kiến thức phổ cập này đặc biệt cần cho lớp trẻ từ 15 tuổi đến bậc trung niên.

Thứ hai, sớm cho ra đời loại tiền điện tử duy nhất do NHNN phát hành và làm chủ ví, khách hàng sẽ chuyển tiền gửi thanh toán từ tài khoản của mình tại các ngân hàng thương mại hoặc tiền mặt vào tài khoản số của mình mở tại ví điện tử do NHNN thống nhất quản lý. 

Thứ ba, Nhà nước cho phép mở trung tâm công lập chuyên về nghiệp vụ thông tin tài khoản tiền gửi thanh toán và tiền gửi tiết kiệm (gọi tắt là Trung tâm thông tin tiền gửi) của pháp nhân và thể nhân đặt tại cơ quan Thanh tra NHNN làm chức năng được phép nhận và cung cấp thông tin tiền gửi của pháp nhân và cá nhân cho cơ quan thi hành án và người không phải là chủ tài khoản nhưng đủ thẩm quyền được biết hay tiếp quản tài sản trong tài khoản tiền gửi của khách hàng trong điều kiện đặc biệt do pháp luật quy định. Cơ quan này phải chịu trách nhiệm trước Hiến pháp và pháp luật về bảo vệ quyền bí mật tài sản của pháp nhân/cá nhân đã được luật pháp bảo hộ.

Đối với hệ thống các ngân hàng thương mại và tổ chức thanh toán

Thứ nhất, các ngân hàng thương mại cần tăng cường các hoạt động giới thiệu, hướng dẫn khách hàng mở tài khoản, giao dịch thanh toán qua các phương tiện điện tử, nhất là khách hàng ở khu vực nông thôn, vùng sâu, vùng xa.

Thứ hai, chủ động liên kết với chủ ví, các tổ chức có chức năng thanh toán để thực hiện các giao dịch chuyển tiền từ tài khoản tiền gửi thanh toán của các khách hàng cá nhân, tập thể sang ví điện tử.

Thứ ba, số hóa và mở rộng hệ thống thanh toán điện tử liên ngân hàng, mở rộng ra toàn quốc từ việc chi tiêu của Chính phủ, dịch vụ hành chính công, như thuế, điện nước, học phí và thanh toán viện phí trong khám, chữa bệnh đều áp dụng hình thức TTKDTM.

Theo TS. NGUYỄN ĐẠI LAI/Tạp chí Cộng sản