Nắm vững và giải quyết mối quan hệ giữa Nhà nước, thị trường và xã hội theo hướng “Nhà nước mạnh, thị trường hiệu quả và xã hội năng động, sáng tạo”

Mối quan hệ giữa Nhà nước, thị trường và xã hội là một trong các mối quan hệ lớn, cơ bản cần nhận thức và giải quyết đúng trong quá trình phát triển kinh tế - xã hội ở nước ta. Việc nắm vững và giải quyết tốt mối quan hệ này trong giai đoạn phát triển mới sẽ góp phần hiện thực hóa mục tiêu "đưa nước ta trở thành nước phát triển theo định hướng xã hội chủ nghĩa vào giữa thế kỷ XXI".
 Giải quyết mối quan hệ giữa Nhà nước, thị trường và xã hội cần phù hợp với kinh tế thị trường, bảo đảm đúng định hướng xã hội chủ nghĩa, tăng cường và giữ vững vai trò lãnh đạo của Đảng (Trong ảnh: Ủy viên Bộ Chính trị, Thường trực Ban Bí thư Trần Quốc Vượng thăm và làm việc tại cụm công nghiệp khí điện đạm Cà Mau) _Nguồn: vietnam.vnanet.vn
Sự cần thiết phải nắm vững và giải quyết tốt mối quan hệ giữa Nhà nước, thị trường và xã hội

Trong giai đoạn phát triển mới, việc nắm vững và giải quyết tốt mối quan hệ Nhà nước, thị trường và xã hội là cần thiết, bởi:

Yêu cầu, đòi hỏi phát triển đất nước trong bối cảnh mới

Thế giới đang có những biến đổi mạnh mẽ trước những tác động của các nhân tố chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội và môi trường, đặc biệt là cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư. Trong những năm tới, Việt Nam tiếp tục hội nhập quốc tế sâu rộng hơn và sẽ phải thực hiện đầy đủ, hiệu quả các cam kết khi tham gia các hiệp định thương mại tự do thế hệ mới. Việt Nam đang cố gắng phát triển nhanh, bền vững với khát vọng tạo ra những bước đột phá nhằm đưa nước ta trở thành nước phát triển theo định hướng xã hội chủ nghĩa vào giữa thế kỷ XXI. Vì thế, bảo đảm tính đồng bộ, phù hợp giữa thể chế chính trị, thể chế kinh tế, thể chế xã hội (bao gồm cả thể chế văn hóa); giữa Nhà nước, thị trường và xã hội; bảo đảm sự hài hòa giữa tăng trưởng kinh tế với phát triển văn hóa, phát triển con người, thực hiện tiến bộ, công bằng xã hội, bảo đảm an sinh xã hội, bảo vệ môi trường, phát triển bền vững... là những vấn đề mang tính định hướng phát triển lớn của đất nước trong giai đoạn mới.

Những hạn chế của việc thực hiện mối quan hệ giữa Nhà nước, thị trường và xã hội thời gian qua

Trong những năm qua, nhận thức và thực hiện mối quan hệ giữa Nhà nước, thị trường và xã hội đã có những chuyển biến tích cực và đạt nhiều kết quả khả quan. Nhà nước đã thực hiện chức năng, vai trò của mình trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa trên cơ sở tôn trọng vai trò, chức năng và nguyên tắc của thị trường và đề cao vai trò giám sát, phản biện của các tổ chức xã hội. Tuy vậy, trong từng thành tố của mối quan hệ này hoạt động còn có những hạn chế, yếu kém chưa thực sự đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế thị trường hiện đại và hội nhập quốc tế, đó là:

Thứ nhất, nhận thức chưa đầy đủ về bản chất, vai trò, chức năng của Nhà nước và thị trường, cũng như mối quan hệ giữa Nhà nước và thị trường, chưa coi thị trường là thực thể khách quan, đề cao vai trò Nhà nước, nên trong gần 35 năm đổi mới, còn chậm đổi mới căn bản về vai trò, chức năng của Nhà nước theo mô hình kinh tế thị trường hiện đại. Hơn nữa, những yếu kém của bộ máy hành chính, sự hạn chế về năng lực, trình độ của đội ngũ cán bộ, công chức nhà nước và sự yếu kém về quản lý đã làm cho thị trường chưa phát huy đầy đủ chức năng, vai trò của nó. Trong quản lý, điều hành nền kinh tế, công cụ hành chính và mệnh lệnh hành chính vẫn được sử dụng có nơi, có lúc khá phổ biến..., nên vai trò "cầm lái" dẫn dắt, điều tiết nền kinh tế có phần mờ nhạt, trong khi lại nặng về xử lý tình huống, can thiệp hành chính, lấn át thị trường hoặc làm thay thị trường; Nhà nước chưa thực sự là người "trọng tài" công minh trong điều khiển “cuộc chơi” của các chủ thể kinh tế trên thị trường.

Thứ hai, tình trạng thiếu bình đẳng, hạn chế tính cạnh tranh và làm suy giảm năng lực kinh doanh của cả doanh nghiệp nhà nước và doanh nghiệp ngoài nhà nước. Tình trạng độc quyền, trái với quy luật cạnh tranh ở một số lĩnh vực vẫn còn tồn tại. Quyền tự do kinh doanh chưa được tôn trọng đầy đủ. Môi trường kinh doanh, đầu tư chưa thật sự thông thoáng, thuận lợi và ổn định. Giá cả một số hàng hóa, dịch vụ thiết yếu chưa thật sự tuân theo nguyên tắc thị trường; một số loại hình thị trường, phương thức giao dịch thị trường hiện đại chậm hình thành và phát triển. Những quy định về gia nhập và rút khỏi thị trường, phá sản doanh nghiệp, xử lý vi phạm hợp đồng kinh tế, vi phạm pháp luật kinh tế, kinh doanh... vẫn còn phức tạp.

Thứ ba, thể chế kinh tế thị trường ở nước ta vẫn chưa coi vai trò, chức năng của thị trường là một thực thể khách quan, vận động và phát triển theo quy luật vốn có, không phụ thuộc vào ý chí cá nhân và tổ chức xã hội. Thể hiện rõ nhất là vẫn còn tồn tại cơ chế xin - cho, cơ chế xét - duyệt, chính sách bao cấp ở một số ngành, lĩnh vực và địa phương...

Thứ tư, nhận thức và hoạt động của các tổ chức xã hội còn một số hạn chế. Cần nhận thức rằng, các tổ chức xã hội là sản phẩm, thành quả của quá trình phát triển xã hội loài người, là một kiểu xã hội văn minh, hiện đại, không phải là sản phẩm riêng có của chủ nghĩa tư bản. Hiện nay, cơ sở pháp lý về các tổ chức xã hội còn thiếu nên hoạt động chưa có sự bảo đảm đầy đủ bằng pháp luật (ngoại trừ các doanh nghiệp xã hội có cơ sở pháp lý đã được đề cập đến trong Luật Doanh nghiệp sửa đổi năm 2014). Vì chức năng, nhiệm vụ, cơ sở pháp lý chưa rõ ràng nên nhiều tổ chức xã hội ở Việt Nam chưa chủ động trong chức năng, nhiệm vụ giám sát, phản biện pháp luật, cơ chế, chính sách của Nhà nước và giám sát các cơ quan, đội ngũ cán bộ, công chức nhà nước thực thi pháp luật...

Một số tổ chức xã hội ở Việt Nam lợi dụng danh nghĩa là tổ chức phi nhà nước đã thực hiện những ý đồ thu lợi cho cá nhân, các nhóm lợi ích riêng, lấy tiền từ kinh phí của Nhà nước, từ các tổ chức quốc tế nhằm mục tiêu thu lợi riêng, không vì mục tiêu chung của xã hội. Một số tổ chức xã hội đã câu kết với những phần tử phản động quốc tế, chống đối đường lối, chính sách của Đảng và Nhà nước, đi ngược lại lợi ích chung của cộng đồng, quốc gia, dân tộc.

Vì thế, trong việc hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, việc xác định rõ, thực hiện đúng vị trí, vai trò, chức năng và mối quan hệ của Nhà nước, thị trường và xã hội phù hợp với kinh tế thị trường, bảo đảm đúng định hướng xã hội chủ nghĩa, tăng cường và giữ vững vai trò lãnh đạo của Đảng là cần thiết và có ý nghĩa quan trọng để phát triển nhanh và bền vững ở nước ta hiện nay.

Ủy viên Trung ương Đảng, Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Lê Minh Hoan tại lễ ra mắt một hội quán - mô hình hội liên kết tự nguyện của người nông dân giúp nhau sản xuất, kinh doanh hiệu quả tại tỉnh Đồng Tháp _Nguồn: tiasang.com.vn 
Những nội dung chủ yếu của việc giải quyết mối quan hệ giữa Nhà nước, thị trường và xã hội trong giai đoạn phát triển mới ở Việt Nam

Việc nắm vững và giải quyết tốt mối quan hệ giữa Nhà nước, thị trường và xã hội trong giai đoạn mới diễn ra theo hướng "Nhà nước mạnh, thị trường hiệu quả và xã hội năng động sáng tạo". Theo đó, những định hướng, giải pháp bao gồm:

Xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa

Nghị quyết Hội nghị Trung ương 6 khóa XII về "Một số vấn đề về tiếp tục đổi mới, sắp xếp tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị tinh gọn, hoạt động hiệu lực, hiệu quả" đã xác định, tập trung xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa theo yêu cầu "Liêm chính - kỷ cương - hành động - sáng tạo - hiệu quả", coi đây là khâu trung tâm của xây dựng thể chế phát triển đáp ứng yêu cầu phát triển nhanh, bền vững đất nước trong giai đoạn mới.

Phương hướng xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở nước ta hiện nay gồm:

Thứ nhất, xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa phải đồng bộ ba lĩnh vực: Lập pháp, tư pháp và hành pháp, tức là xây dựng Nhà nước không chỉ là trách nhiệm của cơ quan hành pháp (Chính phủ), với tinh thần "Thượng tôn pháp luật", thực thi hiệu quả cao pháp luật mà còn phải có sự vào cuộc đồng bộ, mạnh mẽ của cơ quan lập pháp và tư pháp. Cơ quan lập pháp với nhiệm vụ xây dựng hệ thống pháp luật đầy đủ, đồng bộ, phù hợp với thực tiễn xã hội và thông lệ quốc tế nhằm thúc đẩy kinh tế - xã hội phát triển nhanh và bền vững. Cơ quan tư pháp phải giải quyết công việc thuộc trách nhiệm của mình (tài phán, xét xử, giải quyết tranh chấp...) một cách công tâm, minh bạch nhằm bảo đảm và tạo điều kiện thuận lợi để xã hội vận hành, phát triển ổn định và bền vững. Bên cạnh đó, cần xây dựng các thiết chế tư pháp hiện đại, trong sạch, hiệu lực, hiệu quả, dân chủ, nghiêm minh, dễ tiếp cận, bảo vệ pháp luật, công lý, bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của cơ quan, tổ chức và cá nhân.

Thứ hai, xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa gắn với quá trình tinh gọn bộ máy nhà nước, theo Nghị quyết Hội nghị Trung ương 6 khóa XII, về “Một số vấn đề về tiếp tục đổi mới, sắp xếp tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị tinh gọn, hoạt động hiệu lực, hiệu quả” và các nghị quyết của Quốc hội khóa 14, của Chính phủ về vấn đề này.

Thứ ba, nâng cao hiệu quả điều chỉnh, dẫn dắt, tăng cường vai trò định hướng, tạo môi trường ổn định, thông thoáng, minh bạch... của Nhà nước là yêu cầu cấp thiết của xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay.

Thứ tư, phát triển nền hành chính phục vụ. Nền hành chính phục vụ là nền hành chính mà trong đó Nhà nước phải điều chỉnh cách quản lý sao cho thích ứng với xu thế chung của sự phát triển. Đó là nền hành chính mà Nhà nước là một bộ phận trong hệ thống xã hội và có trách nhiệm phục vụ sự phát triển xã hội. Theo đó, hoạt động của Nhà nước sẽ trở nên hiệu quả hơn và phục vụ công dân tốt hơn, đáp ứng tốt hơn yêu cầu phát triển đất nước.

Tiếp tục hoàn thiện toàn diện, đồng bộ thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa

Để tiếp tục hoàn thiện toàn diện, đồng bộ thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa cần tập trung vào các nội dung chủ yếu sau:

Một là, thể chế hóa quyền sở hữu tài sản, bao gồm: xác lập, thực hiện và bảo vệ quyền tài sản, với bốn điểm quan trọng: 1- Thể chế hóa đầy đủ quyền tài sản của Nhà nước, tổ chức, cá nhân theo quy định của Hiến pháp năm 2013; 2- Bảo đảm công khai, minh bạch quyền và nghĩa vụ trong thủ tục hành chính và dịch vụ công để quyền tài sản được giao dịch thông suốt; 3- Bảo đảm quyền quản lý, thu lợi của Nhà nước đối với tài sản công và quyền bình đẳng trong việc tiếp cận, sử dụng tài sản công của mọi chủ thể kinh tế; 4- Nâng cao năng lực của các thiết chế và hoàn thiện cơ chế giải quyết tranh chấp dân sự, kinh tế trong bảo vệ quyền tài sản.

Hai là, tiếp tục hoàn thiện thể chế, thúc đẩy phát triển, nâng cao hiệu quả hoạt động của doanh nghiệp, bao gồm: Đẩy mạnh việc xử lý nợ, thoái vốn, cổ phần hóa, cơ cấu lại doanh nghiệp nhà nước; thúc đẩy đổi mới, nâng cao trình độ công nghệ; áp dụng chế độ quản trị doanh nghiệp hiện đại để nâng cao hiệu quả, đồng thời kiểm tra, giám sát chặt chẽ hoạt động của doanh nghiệp, không để thất thoát, lãng phí vốn, tài sản nhà nước.

Nhà nước có chính sách hỗ trợ, khuyến khích phát triển các hợp tác xã, doanh nghiệp nhỏ và vừa, kinh tế hộ, trang trại nông nghiệp. Khuyến khích kinh tế tư nhân - một động lực quan trọng của nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, đổi mới, nâng cao trình độ công nghệ, phát triển nguồn nhân lực, mở rộng thị trường, cải thiện thu nhập, điều kiện làm việc của người lao động và tham gia các hoạt động xã hội, bảo vệ môi trường, thực hiện trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp.

Hỗ trợ, khuyến khích phát triển kinh tế tư nhân - một động lực quan trọng của nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa _Ảnh: Tư liệu 
Nâng cao hiệu quả các dự án hợp tác công tư trong lĩnh vực xây dựng kết cấu hạ tầng. Ưu tiên những dự án đầu tư nước ngoài có trình độ công nghệ cao, thân thiện với môi trường, sử dụng lao động có kỹ năng, đầu tư vào những ngành, lĩnh vực cần ưu tiên phát triển, có liên kết, chuyển giao công nghệ cho doanh nghiệp trong nước, tạo điều kiện cho doanh nghiệp trong nước tham gia có hiệu quả vào các chuỗi giá trị toàn cầu. Chuyển trọng tâm chính sách thu hút, hợp tác đầu tư nước ngoài từ số lượng sang chất lượng, có giá trị gia tăng cao, lấy hiệu quả và công nghệ sử dụng làm thước đo chủ yếu, quan trọng, nhất là đi cùng với bảo vệ môi trường, phát triển bền vững.

Ba là, tiếp tục hoàn thiện thể chế, phát triển đầy đủ, đồng bộ các yếu tố thị trường, các loại thị trườngHoàn thiện, phát triển đầy đủ, đồng bộ các yếu tố thị trường, bao gồm: Thực hiện nhất quán cơ chế giá thị trường đối với hàng hóa, dịch vụ, kể cả dịch vụ công cơ bản; xây dựng khung pháp lý minh bạch và có hiệu lực để kiểm soát và điều chỉnh các hành vi lạm dụng vị thế độc quyền, cạnh tranh không lành mạnh, định giá cao, bán phá giá...; cải thiện môi trường kinh doanh, tạo điều kiện thông thoáng, phù hợp với thông lệ quốc tế cho các hoạt động kinh doanh..., thực hiện nguyên tắc công dân, doanh nghiệp được đầu tư, kinh doanh trong các ngành, lĩnh vực mà pháp luật không cấm; hoàn thiện khung pháp lý bảo đảm quyền tự do ký kết và thực hiện hợp đồng và không hình sự hoá các tranh chấp dân sự về hợp đồng.

Xây dựng thể chế kinh tế thị trường, tôn trọng vai trò và chức năng của thị trường, coi thị trường là thực thể khách quan vận động và phát triển theo những quy luật vốn có; xây dựng môi trường kinh doanh ổn định, minh bạch, thông thoáng cho hoạt động của các chủ thể kinh doanh, chủ thể thị trường; bảo đảm quyền tự do kinh doanh, quyền sở hữu tài sản và những quy định về gia nhập và rút khỏi thị trường, phá sản doanh nghiệp, xử lý vi phạm hợp đồng, vi phạm pháp luật kinh doanh; xây dựng đồng bộ, đầy đủ các yếu tố thị trường và các loại thị trường; Nhà nước thực hiện vai trò dẫn dắt, điều chỉnh sự phát triển của hệ thống thị trường và quản lý, xây dựng bộ máy quản lý thị trường mạnh, hiệu quả, chính là những nhân tố tạo nên thị trường hoạt động hiệu quả, góp phần thúc đẩy kinh tế - xã hội phát triển nhanh, bền vững.

Xây dựng thể chế để xã hội/các tổ chức xã hội phát huy vai trò, chức năng của mình trong mối quan hệ này

Trước hết cần thống nhất nhận thức về phạm trù xã hội. Bởi hiện nay vẫn còn nhận thức khác nhau. Tuy nhiên, xã hội ở đây là nói đến các tổ chức xã hội được gắn kết với nhau bởi nhu cầu, lợi ích chung, các giá trị hoặc truyền thống chung để tiến hành nhiều hoạt động khác nhau nhằm phối hợp với Nhà nước, bổ sung khiếm khuyết của cả Nhà nước và thị trường, bảo đảm sự ổn định, cân bằng và phát triển bền vững của xã hội. Đây là một khu vực phi nhà nước, bao gồm: Hội, hiệp hội, liên hiệp, tổ chức cộng đồng, nhóm tình nguyện, tổ chức phi chính phủ... thực hiện các chức năng, vai trò xã hội hoặc mục đích nghề nghiệp, từ thiện, nhân đạo... nhất định; hoạt động chủ yếu dựa trên tính tự chủ về tài chính, tự quản trong tổ chức quản lý và sự tự nguyện của các thành viên, hội viên với mục tiêu phi lợi nhuận; đa dạng về hình thức tổ chức, phong phú về mục tiêu cụ thể. Các tổ chức xã hội này được thành lập theo quy định của pháp luật và được pháp luật bảo hộ.

Xây dựng thể chế để phát huy vai trò, chức năng của thành tố xã hội bao gồm các nội dung:

Một là, đẩy mạnh việc xây dựng và hoàn thiện cơ sở pháp lý để phát huy hiệu quả vai trò của thành tố xã hội - các tổ chức xã hội trong mối quan hệ với Nhà nước và thị trường.

Hai là, tạo lập đầy đủ cơ chế bảo đảm vai trò liên kết, phối hợp hoạt động để giải quyết những vấn đề phát sinh giữa các thành viên,... bảo đảm thực hiện chức năng phản biện luật pháp, cơ chế, chính sách của Nhà nước, giám sát các cơ quan và đội ngũ cán bộ, công chức nhà nước trong việc thực thi pháp luật.

Ba là, thực hiện tốt và hiệu quả Quy chế Dân chủ ở cơ sở, qua đó thực sự phát huy vai trò của người dân, doanh nghiệp, các tổ chức chính trị - xã hội, nghề nghiệp và cộng đồng trong tham gia xây dựng, phản biện và giám sát thực hiện chính sách, pháp luật của Nhà nước.

Bốn là, tạo môi trường, cơ chế, chính sách để phát triển các tổ chức xã hội, đặc biệt là loại hình doanh nghiệp xã hội. Ở Việt Nam, doanh nghiệp xã hội lần đầu tiên được quy định tại Điều 10 Luật Doanh nghiệp năm 2014. Theo đó, doanh nghiệp xã hội là doanh nghiệp được đăng ký thành lập theo quy định của pháp luật Việt Nam; mục tiêu hoạt động nhằm giải quyết các vấn đề xã hội, môi trường vì lợi ích cộng đồng; sử dụng ít nhất 51% tổng lợi nhuận hằng năm của doanh nghiệp để đầu tư nhằm thực hiện mục tiêu xã hội, môi trường như đã đăng ký.

Sự phát triển của doanh nghiệp xã hội sẽ thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội theo hướng văn minh, tiến bộ, phù hợp với định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta. Vì vậy, đây không chỉ là xu hướng chung của thế giới, mà còn rất cần thiết ở Việt Nam. Kinh nghiệm thế giới chỉ ra rằng, vai trò của Nhà nước với hệ thống pháp luật và chính sách là điều kiện thiết yếu để doanh nghiệp xã hội phát huy vai trò của mình./.

Theo GS, TS. CHU VĂN CẤP/Tạp chí Cộng sản

Bình luận

Ý kiến của bạn sẽ được biên tập trước khi đăng. Xin vui lòng gõ tiếng Việt có dấu

Cùng chuyên mục

Tin liên quan
Đọc nhiều
Bình luận nhiều