Cố Luật sư Nguyễn Hữu Thọ. Ảnh: TL
Luật sư Nguyễn Hữu Thọ, bí danh là Ba Nghĩa, sinh ngày 10/7/1910 trong một gia đình công chức trung lưu tại làng Long Phú, tổng Long Hưng Hạ, quận Trung Quận, tỉnh Chợ Lớn (nay thuộc thị trấn Bến Lức, tỉnh Long An).
Năm 1921, mới 11 tuổi, Nguyễn Hữu Thọ từ giã quê hương, một mình lên tàu vượt đại dương sang Pháp du học. Suốt 11 năm miệt mài đèn sách ở xứ người, năm 1933 ông tốt nghiệp Cử nhân Luật hạng ưu và trở về nước mở Văn phòng Luật sư tại Mỹ Tho, Vĩnh Long, Cần Thơ và tại Sài Gòn, Chợ Lớn.
Sống tại mảnh đất Nam Kỳ tự trị, được đào tạo tại “chính quốc” thông thạo lịch sử, văn chương, văn hóa Pháp, có văn bằng cấp cao, điều kiện vật chất ổn định lại có môi trường gia đình, xã hội thuận lợi, luật sư trẻ Nguyễn Hữu Thọ có đủ mọi thứ để được thực dân Pháp ưu đãi và để cho mình có một cuộc sống giàu sang, một vị trí xã hội xứng đáng. Song, trước những bất công và những hành động tàn bạo của thực dân Pháp đối với đồng bào mình, luật sư đã khước từ tất cả. Được trực tiếp chứng kiến cuộc khởi nghĩa Nam Kỳ năm 1940 và sự đàn áp dã man của thực dân Pháp cũng như những phiên tòa do thực dân Pháp dựng lên để buộc tội các chiến sĩ đã giúp Luật sư tiếp cận với thực tại cuộc đấu tranh giành độc lập dân tộc, cảm nhận được lòng yêu nước, tinh thần chiến đấu kiên cường và lý tưởng cao đẹp của những người cộng sản; thấy rõ bản chất thâm độc, tàn bạo, tội ác man rợ của chính quyền thực dân ở thuộc địa. Từ đó, mở ra con đường dẫn Luật sư Nguyễn Hữu Thọ đến với nhân dân, với cách mạng.
Năm 1947, Luật sư Nguyễn Hữu Thọ tham gia phong trào yêu nước của trí thức Sài Gòn - Chợ Lớn đòi Chính phủ Pháp thương lượng với Chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa để chấm dứt chiến tranh xâm lược.
Năm 1948, ông lên chiến khu hoạt động theo lời mời của Ủy ban Kháng chiến Nam bộ với mong muốn được trực tiếp chiến đấu ở bưng biền.
Song với ý thức chấp hành kỷ luật cao, ông đã trở lại Sài Gòn hoạt động công khai theo sự phân công của tổ chức. Lấy tòa án làm chiến trường, với tài hùng biện xuất chúng và am hiểu sâu sắc luật pháp nước Pháp cũng như luật pháp xứ thuộc địa, Luật sư đã biện hộ thành công cho nhiều đồng bào, đồng chí của mình chẳng may sa vào tay giặc, đồng thời tố cáo trước dư luận trong nước và thế giới cuộc chiến tranh xâm lược dã man cũng như chế độ cai trị thuộc địa tàn bạo của thực dân Pháp.
Ngày 16/10/1949, ông được bí mật kết nạp vào Đảng Cộng sản Đông Dương. Sự kiện này đánh dấu một mốc quan trọng trong cuộc đời hoạt động cách mạng của nhà trí thức yêu nước Nguyễn Hữu Thọ.
Năm 1950, ông tham gia thành lập phái đoàn đại biểu các giới tại Sài Gòn và làm trưởng phái đoàn đại biểu đấu tranh đòi các quyền tự do, dân chủ, các quyền dân sinh, chống khủng bố, đàn áp.
Ngày 19/3/1950, Luật sư Nguyễn Hữu Thọ được tổ chức phân công tham gia lãnh đạo cuộc biểu tình chống thực dân Pháp và can thiệp Mỹ. Đây là cuộc biểu tình chống Mỹ đầu tiên ở nước ta. Những người biểu tình dương cao cờ đỏ sao vàng, đốt xe Mỹ, xé cờ Mỹ. Khí thế đấu tranh sôi sục của cả nửa triệu dân thành phố đã buộc hai tàu chiến của Mỹ rút khỏi cảng Sài Gòn, ra khỏi miền Nam Việt Nam.
Lo sợ trước ảnh hưởng to lớn của Luật sư đối với nhân sĩ, trí thức và nhân dân Sài Gòn - Gia Định nói riêng, Nam Bộ nói chung, thực dân Pháp đã bắt và đầy ông ra Bắc quản thúc tại bản Giẳng, huyện Mường Tè, tỉnh Lai Châu và sau đó, khi quân đội nhân dân Việt Nam giải phóng Tây Bắc thì ông lại bị đưa về giam tại Sơn Tây.
Trước phong trào đấu tranh mạnh mẽ của Đoàn Luật sư và các nhân sĩ, trí thức có tên tuổi ở Sài Gòn - Gia Định, tháng 11/1952 ông được trả tự do và trở về Sài Gòn, mở lại văn phòng luật và tiếp tục chiến đấu với kẻ thù ngay tại sào huyệt của chúng.
Tháng 8/1954, ông tham gia thành lập phong trào bảo vệ hòa bình Sài Gòn - Chợ Lớn đấu tranh đòi Chính phủ Pháp và chính quyền bù nhìn thi hành nghiêm chỉnh Hiệp định Genève, đòi thả tù chính trị, thực hiện quyền tự do, dân chủ và được cử làm Phó Chủ tịch phong trào. Địch hoảng sợ, một mặt ra tay đàn áp, giải tán phong trào; mặt khác để ngăn chặn ảnh hưởng to lớn của ông trong phong trào chống Mỹ ở thành phố lớn nhất và quan trọng nhất ở Nam Bộ lúc đó, ngày 15/11/1954 ông bị chính quyền bù nhìn giam và lưu đày gần 7 năm ở miền núi Củng Sơn, tỉnh Phú Yên.
Ngày 30/10/1961, Luật sư Nguyễn Hữu Thọ được nhân dân và các lực lượng vũ trang Phú Yên giải thoát và đưa về Trung ương cục miền Nam lúc đó đóng ở chiến khu Dương Minh Châu.
Tháng 2/1962, Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam mở Đại hội lần thứ nhất. Tại Đại hội, Luật sư Nguyễn Hữu Thọ được bầu làm Chủ tịch Ủy ban Trung ương Giải phóng miền Nam Việt Nam, trực tiếp lãnh đạo cuộc chiến đấu đầy gian khổ, hy sinh của đồng bào và chiến sĩ miền Nam. Đến tháng 3/1964, Đại hội lần thứ 2 Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam bầu Luật sư làm Chủ tịch Đoàn Chủ tịch Ủy ban Trung ương Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam.
Luật sư - Chủ tịch Nguyễn Hữu Thọ đã góp phần to lớn vào việc động viên quân và dân miền Nam tiến hành cuộc Tổng tiến công và nổi dậy Tết Mậu Thân 1968, buộc đế quốc Mỹ phải xuống thang, ngồi vào bàn đàm phán tại Hội nghị Pari với sự có mặt của đại diện Mặt trận Dân tộc giải phóng miền Nam Việt Nam.
Ngày 6/6/1969, tại Đại hội đại biểu quốc dân miền Nam Việt Nam, Luật sư được cử giữ chức Chủ tịch Hội đồng cố vấn Chính phủ Cách mạng lâm thời Cộng hòa miền Nam Việt Nam.
Với cương vị người đứng đầu Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam và Chủ tịch Hội đồng cố vấn Chính phủ Cách mạng lâm thời miền Nam Việt Nam, bằng đức độ, tài năng và uy tín của mình, ông đã lãnh đạo Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam cùng Liên minh các lực lượng dân tộc, dân chủ và hòa bình Việt Nam tập hợp, đoàn kết, động viên quân và dân miền Nam tiến hành cuộc đấu tranh vũ trang, chính trị, ngoại giao, binh vận gay go và ác liệt vào bậc nhất trong thế kỷ XX chống đế quốc Mỹ xâm lược và ngụy quyền Sài Gòn.
Sau khi thống nhất đất nước, Luật sư Nguyễn Hữu Thọ được nhân dân bầu làm đại biểu Quốc hội của khóa VI, VII, VIII và được Quốc hội bầu làm Phó Chủ tịch nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam (tháng 6/1976), Quyền Chủ tịch nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam (tháng 4/1980), Chủ tịch Quốc hội và Phó Chủ tịch Hội đồng Nhà nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam (tháng 7/1981). Tại Đại hội thống nhất các tổ chức Mặt trận họp từ 31/1 đến ngày 4/2/1977, Luật sư được bầu làm Ủy viên Đoàn Chủ tịch Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam.
Tại Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ III, họp tháng 11/1988, với uy tín, đức độ, tài năng của Luật sư Nguyễn Hữu Thọ, Bộ Chính trị giới thiệu ông làm Chủ tịch Mặt trận, song ông từ chối với lý do “tuổi đã cao, sức yếu”. Tổng Bí thư Nguyễn Văn Linh đã hai lần trực tiếp gặp gỡ, thuyết phục nhưng ông vẫn khước từ. Trước tình hình đó, Đại hội trù bị giới thiệu Luật sư Phan Anh thay thế. Các đoàn đại biểu miền Nam xin lùi thời gian bàn nhân sự để tiếp tục vận động, thuyết phục ông. Chiều đó, đại biểu 14 đoàn miền Tây Nam Bộ đến gặp ông, nêu rõ nguyện vọng đồng thời là yêu cầu của đồng bào miền Nam muốn ông tiếp tục giương cao ngọn cờ đại đoàn kết. Ông đã phát biểu: “Đảng giao tôi có thể từ chối vì tuổi cao, sức yếu. Song dân giao thì tôi phải làm”. Luật sư Nguyễn Hữu Thọ được Đại hội bầu làm Chủ tịch và Luật sư Phan Anh được bầu làm Phó Chủ tịch thứ nhất. Diễn văn bế mạc Đại hội, Chủ tịch Nguyễn Hữu Thọ nhấn mạnh ý sau: “Đại hội chúng ta đã thành công tốt đẹp. Nhưng cũng mới thành công trong Hội trường. Nhân dân đòi hỏi chúng ta đồng tâm, hiệp lực, thống nhất hành động để biến những thành công trong hội trường thành hiện thực trong cuộc sống.
Với lòng mong muốn đó, tôi tuyên bố bế mạc Đại hội ở Hội trường này và Khai mạc Đại hội hành động trong cuộc sống”.
Tinh thần chủ đạo, nội dung xuyên suốt trong chương trình hành động của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam khóa III (1988-1993) mà Luật sư Nguyễn Hữu Thọ làm Chủ tịch là: “Tham gia xây dựng và phát triển nền dân chủ xã hội chủ nghĩa là nhiệm vụ hàng đầu với yêu cầu: Xây dựng chính quyền nhân dân trong sạch, vững mạnh; tổ chức thực hiện tốt quyền kiểm tra, giám sát của nhân dân; thiết thực tham gia cuộc vận động “Làm trong sạch và nâng cao sức chiến đấu của tổ chức Đảng, làm trong sạch và nâng cao hiệu lực quản lý của bộ máy Nhà nước, làm lành mạnh các quan hệ xã hội…”.
Với nhận thức “Muốn đoàn kết thật sự phải có dân chủ thực sự” mà Bác Hồ đã tổng kết, Chủ tịch Nguyễn Hữu Thọ đã cùng tập thể lãnh đạo Mặt trận Trung ương dành thời gian, tâm huyết tìm hiểu thực trạng, tháo gỡ khó khăn trong công tác Mặt trận nhằm phát huy dân chủ, kiến nghị với Đảng và Nhà nước những cơ chế, chính sách và giải pháp nhằm vun đắp, tăng cường khối đại đoàn kết dân tộc, mở rộng và phát huy vai trò Mặt trận Dân tộc Thống nhất Việt Nam trong thời kỳ mới.
Với những công lao to lớn đối với sự nghiệp cách mạng, Luật sư Nguyễn Hữu Thọ được Đảng, Nhà nước trao tặng Huân chương Sao Vàng cùng nhiều huân, huy chương cao quý khác. Đoàn Chủ tịch Xô Viết tối cao Liên Xô (cũ) tặng giải thưởng V.I.Lênin và Huân chương Hữu nghị giữa các dân tộc. Nhà nước Cuba cũng tặng Huân chương Đoàn kết-Chiến đấu; Nhà nước Bungary tặng Giải thưởng Đi mi tơ rốp, Hội đồng Hòa bình thế giới tặng Giải thưởng Joliot Curie.
Luật sư Nguyễn Hữu Thọ đã hiến dâng trọn đời cho Tổ quốc, cho dân tộc. Tổng Bí thư Nguyễn Văn Linh lúc đương nhiệm đã đánh giá: “Luật sư Nguyễn Hữu Thọ là một nhà yêu nước vĩ đại”.
Nguyễn Túc
Ủy viên Đoàn Chủ tịch UBTƯ MTTQ Việt Nam