1. Nghị quyết số 26-NQ/TW Hội nghị lần thứ bảy của Ban Chấp hành Trung ương Đảng (khóa X) ngày 5/8/2008 về nông nghiệp, nông dân, nông thôn, đã nhấn mạnh vai trò chủ thể của nông dân khi khẳng định: “Trong mối quan hệ mật thiết giữa nông nghiệp, nông dân và nông thôn, nông dân là chủ thể của quá trình phát triển”, đồng thời chỉ rõ: “Giải quyết vấn đề nông nghiệp, nông dân, nông thôn là nhiệm vụ của cả hệ thống chính trị và toàn xã hội; trước hết, phải khơi dậy tinh thần yêu nước, tự chủ, tự lực tự cường vươn lên của nông dân”1. Với tư cách là chủ thể của quá trình xây dựng nông thôn mới cũng như quá trình phát triển nông nghiệp và nông thôn, nông dân và cư dân nông thôn có vai trò đặc biệt quan trọng. Việc thật sự phát huy vai trò chủ thể của nông dân sẽ huy động nguồn lực về trí tuệ, nhân lực, vật lực và tài lực cho quá trình xây dựng nông thôn mới, qua đó góp phần khắc phục sự thiếu hụt về các nguồn lực có liên quan của Nhà nước, thúc đẩy quá trình xây dựng nông thôn mới. Xét từ nội dung và mục tiêu, việc có phát huy đầy đủ vai trò chủ thể của nông dân hay không, dân chủ và sự tham gia của người dân ở nông thôn có được đảm bảo hay không, là tiêu chí quan trọng nhất nói lên sự tiến bộ ở nông thôn, cũng là một tiêu chí để đánh giá nông thôn có phải là nông thôn mới.

Từ thực tiễn có thể thấy, làm thế nào để đảm bảo tốt vai trò chủ thể của cư dân nông thôn trong quá trình xây dựng nông thôn mới là một vấn đề đang đặt ra hiện nay.

2. Từ góc độ chính sách công và nội dung của chính sách xây dựng nông thôn mới cho thấy, người dân có thể tham gia vào quá trình xây dựng nông thôn mới trên nhiều nội dung khác nhau, như: tham gia vào quá trình xây dựng kế hoạch xây dựng nông thôn mới và quy hoạch xây dựng nông thôn mới; tham gia bầu cử Ban phát triển ấp; tham gia thảo luận, góp ý, phản biện, quyết định đối với phương án triển khai các dự án hạ tầng kinh tế - xã hội, mức đóng góp tự nguyện đối với các dự án hạ tầng kinh tế - xã hội; tham gia giám sát hoạt động của chính quyền, đội ngũ cán bộ, công chức và giám sát việc thực hiện quy hoạch xây dựng nông thôn mới; tham gia đóng góp nguồn lực, hiện vật và ngày công để triển khai thực hiện các dự án xây dựng hạ tầng kinh tế - xã hội thuộc chính sách xây dựng nông thôn mới và an sinh xã hội; tham gia quản lý các dự án hạ tầng kinh tế - xã hội sau khi hoàn thành; tự quản và hợp tác với chính quyền trong cung ứng dịch vụ công; tham gia đánh giá hiệu quả chính sách và dự án; phản hồi và kiến nghị với chính quyền về mức độ hài lòng của chính sách xây dựng nông thôn mới. Tuy nhiên, xét về nội dung, sự tham gia của người dân trong xây dựng nông thôn mới ở nước ta hiện nay đang đứng trước một mâu thuẫn lớn, đó là mâu thuẫn giữa yêu cầu đảm bảo các nội dung tham gia với thực trạng chưa coi trọng như nhau đối với các nội dung tham gia. Trong đó, các nội dung tham gia như: đóng góp ý kiến, thảo luận, phản biện, quyết định dự án xây dựng nông thôn mới, giám sát hoạt động của chính quyền, đánh giá chính sách, dự án xây dựng nông thôn mới... chưa được coi trọng đúng mức. Ở mức độ rất lớn, điều này đã làm cho ý chí của người dân trong quá trình xây dựng nông thôn mới chưa được phát huy đầy đủ, hiệu quả và chất lượng xây dựng nông thôn mới do đó cũng bị ảnh hưởng.

Về hình thức tham gia, lý luận và thực tiễn cho thấy, người dân có thể thông qua nhiều hình thức khác nhau để tham gia vào quá trình xây dựng nông thôn mới, như: (1) hình thức đối thoại; (2) các hình thức tham gia nhằm tiếp nhận thông tin cho chính sách (gồm thăm dò ý kiến của người dân, chính quyền tiếp xúc với đại diện của người dân, người dân chủ động tiếp xúc với chính quyền, trưng cầu ý kiến theo chuyên đề với nhóm nhỏ, tiếp nhận thông tin và ý kiến của cổng thông tin điện tử, công khai thông tin của cơ quan hành chính nhà nước); (3) các hình thức tham gia nhằm tăng cường mức độ tiếp nhận chính sách, dự án của người dân (gồm hội nghị công dân hay hội nghị của người dân ở khu dân cư, tham vấn và lắng nghe ý kiến của người dân, ủy ban tư vấn của người dân); (4) các hình thức tham gia nhằm phát triển và nâng cao năng lực tự trị, tự quản cho người dân (gồm hoạt động giám sát của các thiết chế cộng đồng, nêu sáng kiến và phúc quyết, diễn đàn công dân, hợp tác giữa chính quyền và người dân trong cung ứng dịch vụ công, hoạt động tình nguyện và tự quản ở cơ sở...). Tuy nhiên, ở nước ta hiện nay, mâu thuẫn lớn giữa yêu cầu đảm bảo tính đa dạng của hình thức tham gia với thực tế hình thức tham gia. Ngoài các hình thức như: công khai thông tin; thực hiện thảo luận, bàn bạc, quyết định; đóng góp tài chính, vật chất, ngày công, tự quản và hợp tác cung ứng dịch vụ công trong quá trình xây dựng nông thôn mới, một số địa phương chưa chú trọng đúng mức việc thực hiện các hình thức khác như: đối thoại với người dân; thăm dò ý kiến của người dân, chủ động tiếp xúc với người dân, trưng cầu ý kiến theo chuyên đề đối với nhóm nhỏ, tiếp nhận thông tin và ý kiến qua cổng thông tin điện tử của chính quyền cấp xã; tham vấn và lắng nghe ý kiến; ủy ban tư vấn; diễn đàn công dân... Do đó, vấn đề đặt ra là làm thế nào để đa dạng hóa hình thức tham gia của người dân trong quá trình xây dựng nông thôn mới.

3. Tính “mở” trong hoạt động của chính quyền, trong quá trình tổ chức thực hiện chính sách xây dựng nông thôn mới, cũng như trách nhiệm, kỹ năng của đội ngũ cán bộ, công chức là những điều kiện cần thiết để thúc đẩy sự tham gia của người dân trong xây dựng nông thôn mới. Tính “mở” đó, nhất là trong hoạt động của cơ quan hành chính cấp cơ sở thể hiện ở các tính chất: (1) tính công dân, tức là việc “lấy người dân làm trung tâm” trong hoạt động; (2) tính công bằng, tức là tôn trọng và chấp nhận sự khác biệt, thông qua đối thoại để tìm kiếm sự đồng thuận; (3) tính công khai, nhấn mạnh việc công khai thông tin trong hoạt động để đảm bảo quyền được biết, được tham gia và giám sát của người dân; (4) tính chia sẻ, tức là sự trao quyền, ủy quyền của chính quyền cho doanh nghiệp và xã hội tham gia quản lý; (5) tính hợp tác, nhấn mạnh sự hợp tác giữa chính quyền, doanh nghiệp và xã hội trong xây dựng nông thôn mới; (6) tính tích hợp, nhấn mạnh sự tích hợp về sức mạnh giữa khu vực công và tư. Một chính quyền "mở" cần hệ thống thể chế về công khai thông tin, thể chế tư vấn và phản biện chính sách, thể chế tham gia của người dân, thể chế hợp tác quản trị và thể chế tự trị, tự quản xã hội. Từ thực tiễn có thể thấy làm thế nào để tăng cường tính "mở" trong hoạt động của chính quyền cơ sở cũng là một vấn đề cần quan tâm hiện nay. Cùng đó, một điều kiện khác để nâng cao hiệu quả tham gia của người dân trong quá trình xây dựng nông thôn mới, đó là đội ngũ cán bộ, công chức cần phải thực hiện tốt trách nhiệm của mình, cũng như có những kỹ năng cần thiết2. Cụ thể là, đội ngũ cán bộ, công chức cần tin dân, trọng dân, gần dân và có trách nhiệm với dân; biết cách làm việc với dân, đối thoại và lắng nghe dân... Tuy nhiên, ở một số nơi có biểu hiện cán bộ, công chức chưa thật sự tin tưởng người dân, cũng như chưa thực hiện đầy đủ trách nhiệm trong việc đảm bảo quyền tham gia của người dân; chưa thực hiện tốt trách nhiệm chia sẻ và cung cấp thông tin cho người dân; chưa coi trọng việc tương tác, đối thoại với người dân để lắng nghe ý kiến của người dân trong quá trình xây dựng nông thôn mới; chưa tạo điều kiện và hỗ trợ để các đoàn thể, thiết chế cộng đồng tham gia các công việc chung ở cơ sở và cung ứng dịch vụ công. Do đó, làm thế nào để cán bộ, công chức ý thức rõ trách nhiệm và thực hiện đầy đủ trách nhiệm của mình cũng như có kỹ năng mới để thúc đẩy sự tham gia của người dân trong quá trình xây dựng nông thôn mới.

Trong thời gian qua, một nỗ lực và thành tựu quan trọng ở nước ta đó là không ngừng hoàn thiện thể chế dân chủ nói chung và sự tham gia của người dân nói riêng. Trên thực tế, công khai thông tin, đảm bảo dân chủ ở cơ sở, cũng như sự tham gia của người dân đã được quy định trong nhiều văn bản quy phạm pháp luật khác nhau. Tuy nhiên, rất dễ nhận thấy sự bất cập về thể chế dân chủ và sự tham gia trước yêu cầu thúc đẩy và nâng cao hiệu quả sự tham gia của người dân trong quá trình xây dựng nông thôn mới hiện nay. Sự bất cập này thể hiện ở nhiều mặt, chủ yếu là: (1) phát huy dân chủ và đảm bảo sự tham gia của người dân chưa được xem là một trong các tiêu chí quan trọng để đánh giá xã đạt chuẩn nông thôn mới; (2) thể chế đánh giá kết quả trong xây dựng nông thôn mới cũng chưa có tiêu chí đánh giá về mức độ công khai thông tin, cũng như mức độ đảm bảo sự tham gia của người dân trong giải quyết các vấn đề xã hội nói chung và trong xây dựng nông thôn mới nói riêng; (3) các quy định liên quan về phát huy dân chủ mới chỉ dừng lại ở phát huy dân chủ ở xã, phường, thị trấn, mà chưa có quy định cụ thể về đảm bảo sự tham gia của người dân trong quá trình xây dựng nông thôn mới;... Do đó, cần hoàn thiện thể chế để nâng cao hiệu quả tham gia của người dân trong quá trình xây dựng nông thôn mới ở nước ta.

4. Nhiều nghiên cứu đã chỉ rõ, một trong những điều kiện để thúc đẩy và nâng cao hiệu quả sự tham gia của người dân vào các vấn đề chung và trong xây dựng nông thôn mới nói riêng, đó là “tư cách và tinh thần công dân” của người dân hay “văn hóa chính trị của người tham gia”. Gabriel A. Almond phân tích sự ảnh hưởng của văn hóa chính trị đối với dân chủ và sự tham gia của người dân. Theo ông, để đáp ứng yêu cầu người dân tham gia vào quản lý nhà nước, văn hóa chính trị yêu cầu cần có là “văn hóa chính trị của người tham gia” (người dân có hiểu biết và tham gia một cách nhiệt tình, tích cực đối với công việc chung), mà không phải là “văn hóa chính trị dân làng” (người dân thiếu hiểu biết đối với chính trị, thờ ơ đối với đời sống chính trị và công việc chung, thiếu ý thức tham gia các công việc chung), càng không phải là “văn hóa chính trị thần dân” (tuy có quan tâm nhất định đến công việc chung, nhưng không tích cực và chủ động tham gia, bị động phục tùng chính sách của chính quyền mà không tích cực tham gia và chủ động tham gia)3. Văn hóa chính trị của người dân khu vực nông thôn vẫn chưa đáp ứng được yêu cầu là văn hóa chính trị của người tham gia, thể hiện ở một số phương diện chủ yếu: (1) một bộ phận người dân vẫn chưa biết được đầy đủ các quyền mà mình có; (2) nhiều người dân chưa tích cực và tự giác tham gia vào công việc chung của cộng đồng, cũng như trong quá trình xây dựng nông thôn mới, tình trạng nhiều người không đi dự họp; (3) một bộ phận dân cư chưa coi trọng lợi ích chung của cộng đồng, chưa có tinh thần dũng cảm để đấu tranh với các hành vi, việc làm chưa đúng của chính quyền, cũng như cán bộ công chức... Do đó, cần hình thành “văn hóa chính trị của người tham gia” ở cư dân nông thôn, qua đó thúc đẩy và nâng cao hiệu quả sự tham gia của người dân trong quá trình xây dựng nông thôn mới.

5. Trong bối cảnh xã hội thông tin phát triển như hiện nay, việc phát triển công nghệ thông tin và ứng dụng công nghệ thông tin trong hoạt động của chính quyền (gọi tắt là quản trị điện tử) sẽ có tác dụng tăng cường sự tham gia của người dân, cũng như nâng cao hiệu quả hoạt động của chính quyền địa phương. Sự phát triển của công nghệ thông tin giúp người dân có nhiều "kênh" để tiếp cận thông tin, góp phần nâng cao tính minh bạch của chính quyền, mở rộng quyền được biết của người dân cũng như quyền tham gia và quyền giám sát của người dân". Sự phát triển của công nghệ thông tin và việc ứng dụng công nghệ thông tin trong hoạt động của các cơ quan nhà nước ở cơ sở còn tạo cơ hội thuận lợi để người dân nêu sáng kiến chính sách, thảo luận chính sách, phản biện chính sách; đồng thời, cũng tạo điều kiện thuận lợi để người dân đánh giá, “chấm điểm” hoạt động cung ứng dịch vụ công của chính quyền. Tuy nhiên, một mâu thuẫn lớn hiện nay đó là: sự lạc hậu về công nghệ thông tin ở khu vực nông thôn, cũng như hiệu quả thấp trong việc ứng dụng công nghệ thông tin trong hoạt động của chính quyền địa phương. Ở khu vực nông thôn, nhiều huyện đều có đã cổng thông tin điện tử, nhưng hầu hết các địa phương chưa coi đây là kênh hiệu quả để tương tác với người dân và tăng cường sự tham gia của người dân. Ở cấp xã, nhiều nơi chưa có cổng thông tin điện tử. Chính điều này đã ảnh hưởng không nhỏ đến việc đảm bảo quyền tiếp cận thông tin, cũng như tăng cường sự tương tác giữa người dân và chính quyền trong quá trình xây dựng nông thôn mới. Do đó, cần nâng cao hiệu quả quản trị điện tử nhằm góp phần thúc đẩy sự tham gia của người dân trong quá trình xây dựng nông thôn mới.

6. Sự phát triển và tính tự chủ của các tổ chức xã hội là một trong những điều kiện để nâng cao hiệu quả tham gia của người dân trong quá trình xây dựng nông thôn mới. Tuy nhiên, hiện nay ở khu vực nông thôn, các tổ chức xã hội mang tính tự nguyện, công ích và phục vụ chưa được phát triển mạnh mẽ ở khu vực nông thôn, nhất là ở cấp xã. Mô hình Hội quán Nông dân ở Đồng Tháp là một mô hình hay để người nông dân tham gia có hiệu quả vào các công việc quan trọng, liên quan đến cuộc sống của họ. Hiện nay trên địa bàn tỉnh Đồng Tháp đã có 100 mô hình Hội quán được thành lập tại 12 huyện, thành phố, với trên 4.300 hội viên tham gia. Từ những Hội quán trên đã có 22 hợp tác xã được thành lập trong đó có các Hội quán chuyên về chăn nuôi, sản xuất nông nghiệp, tiểu thủ công nghiệp… Khi Hội quán ra đời và phát triển ở Đồng Tháp, Hội quán là nơi tập hợp tất cả mọi người dân, mọi thành phần tham gia, hoạt động của Hội quán đã giúp cho người dân từng bước khắc phục tư tưởng trông chờ, ỷ lại vào sự vận động hỗ trợ của Nhà nước, thay đổi tập quán sản xuất nhỏ lẻ, tổ chức lại sản xuất theo hướng hợp tác với doanh nghiệp đầu tư và tiêu thụ sản phẩm, đặc biệt là sản xuất hàng hóa uy tín, chất lượng và an toàn vệ sinh thực phẩm. Tại đây, người dân tự bàn, tự quyết định, tự chịu trách nhiệm, tự lo cho chính mình và hợp tác để cùng phát triển,... mở ra một hướng đi mới trong công tác dân vận, phù hợp với tình hình kinh tế - xã hội ở nông thôn và thật sự đáp ứng nguyện vọng của nông dân, làm thay đổi nhận thức của người dân, theo hướng “Tự lực, liên kết, chăm chỉ, tiết kiệm”, đáp ứng mục tiêu quan trọng của công tác dân vận là cùng nhau làm giàu hợp pháp. Hội quán là không gian chia sẻ riêng của tất cả người dân, không phân biệt thành phần tham gia sinh hoạt, thành viên trước gợi ý cho thành viên sau, cứ thế các Hội quán ngày càng tập hợp được nhiều thành phần tham gia, có Hội quán lúc mới thành lập chỉ có vài hội viên, nhưng giờ đã có tới hàng chục, hàng trăm hội viên, và còn nhiều người vẫn đang muốn gia nhập Hội quán,… hoạt động của Hội quán đã thật sự góp phần đa dạng hóa loại hình tập hợp nông dân. Hội quán cũng đã góp phần thực hiện thắng lợi Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới. Qua đó, xuất hiện nhiều mô hình mới, cách làm hay như mô hình “Nông dân sản xuất, kinh doanh giỏi”, “Tổ nhân dân tự quản”, mô hình “3 tự - 1 nhờ”, “Cộng đồng dân cư quản lý xây dựng nông thôn mới”, “Hộ gia đình thi đua chung sức xây dựng nông thôn mới”, các mô hình khởi nghiệp,... huy động có hiệu quả các nguồn lực trong xây dựng nông thôn mới, huy động từ doanh nghiệp, từ cộng đồng dân cư và nguồn vốn khác xây mới, nâng cấp, sửa chữa cầu, đường giao thông nông thôn. Mô hình Hội quán nông dân tại Đồng Tháp đã phát triển tinh thần cộng đồng, tinh thần tổ chức của người dân, tự vươn lên với khát vọng khởi nghiệp, liên kết, hợp tác làm giàu, xây dựng nông thôn mới tại địa phương, trên cơ sở đổi mới phương thức vận hành Chương trình mục tiêu Quốc gia xây dựng nông thôn mới và tái cơ cấu ngành nông nghiệp. Giúp Nhà nước chuyển từ vai trò điều hành Chương trình sang vai trò định hướng, hỗ trợ phát triển, phát huy tốt nhất tinh thần làm chủ của người dân trong giải quyết các vấn đề chung xã hội, bắt đầu từ việc nhỏ, đơn giản nhưng mang tính cấp thiết, có sự đồng lòng, nhất trí cao của cộng đồng trong phương thức giải quyết vấn đề... Thực tiễn ở Đồng Tháp cho thấy, nếu có hình thức tổ chức phù hợp sẽ phát huy tốt nguồn lực và sự tham gia của người dân. Do đó, định hướng sự phát triển lành mạnh của các tổ chức xã hội mang tính tự nguyện, phục vụ công ích ở nông thôn là một vấn đề cần được quan quan tâm hiện nay.

7. Nghiên cứu kinh nghiệm của nhiều quốc gia, nhất là Trung Quốc, Hàn Quốc và Nhật Bản trong xây dựng nông thôn mới cho thấy, các quốc gia này đều lấy làng, thôn, ấp làm điểm xuất phát. Có nghĩa là, xây dựng nông thôn mới ở các nước đều tập trung vào xây dựng và phát triển thôn, làng, ấp; các dự án xây dựng nông thôn mới tập trung cho thôn, làng. Tiêu chí đánh giá đạt chuẩn nông thôn mới cũng không phải là xã nông thôn mới, mà là làng, thôn, ấp đạt chuẩn nông thôn mới. Việc lấy làng, thôn, ấp làm điểm xuất phát từ cơ sở trong xây dựng nông thôn mới ở các nước này có nhiều tác dụng, chẳng những làm cho xây dựng nông thôn mới đáp ứng nhu cầu thiết thân của người dân ở làng, thôn, ấp, mà còn tạo cơ sở để thực hiện có hiệu quả dân chủ và sự tham gia của người dân ở làng, thôn, ấp. Cụ thể là tạo điều kiện để người dân ở làng, thôn, ấp thực hiện “bầu cử dân chủ, quyết sách dân chủ, quản lý dân chủ và giám sát dân chủ”. Ở nước ta hiện nay, việc xây dựng nông thôn mới chủ yếu là lấy xã làm điểm xuất phát, điều này có lợi thế nhất định. Tuy nhiên, chưa phát huy hết quyền tự chủ, tự quản của người dân ở mỗi thôn, bản, ấp trong quá trình xây dựng nông thôn mới. Do đó, làm thế nào để phát huy đúng mức quyền tự chủ, tự quản của người dân ở thôn, làng, bản, ấp trong quá trình xây dựng nông thôn mới là vấn đề cần quan tâm hiện nay.

Nguyễn Trọng Bình

TS, Học viện Chính trị khu vực IV

Chú thích:

1. Đảng Cộng sản Việt Nam (2007): Nghị quyết Hội nghị lần thứ bảy Ban Chấp hành Trung ương khóa X về nông nghiệp, nông dân, nông thôn.

2. Nguyễn Trọng Bình (2019): Yếu tố ảnh hưởng và điều kiện đảm bảo sự tham gia của người dân trong quản lý công, Tạp chí Tổ chức Nhà nước, số 2, 2019.

3. Gabriel A. Almond (1987): Chính trị học so sánh – hệ thống, quá trình và chính sách, Nxb. Dịch văn Thượng Hải, tr.29.