Sự cần thiết phải đổi mới tổ chức và phương thức hoạt động giám sát xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam

Thứ nhất, trong điều kiện: “Tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân” được Đại hội Đảng lần thứ XIII xác định là “nhiệm vụ trọng tâm của đổi mới hệ thống chính trị, được tiến hành đồng bộ với việc thực hiện dân chủ xã hội chủ nghĩa và phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa”, thì việc đổi mới tổ chức và phương thức hoạt động giám sát xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam là nhân tố góp phần tích cực vào việc tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa - nhiệm vụ trung tâm của đổi mới hệ thống chính trị trong đó có đổi mới Mặt trận Tổ quốc Việt Nam.

Thứ hai, đổi mới tổ chức và phương thức hoạt động giám sát xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam là nhân tố góp phần quan trọng phát huy vai trò của Mặt trận Tổ quốc làm nòng cốt để Nhân dân làm chủ và thực hiện dân chủ, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng của công dân.

Thứ ba, đổi mới tổ chức và phương thức hoạt động giám sát xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam là nhân tố để giám sát xã hội của Mặt trận Tổ quốc trở thành phương tiện kiểm soát quyền lực ngày càng mạnh mẽ của Nhân dân, chỗ dựa vững chắc, tin cậy để Nhân dân trực tiếp kiểm soát quyền lực nhà nước” như Nghị quyết 27-NQ/TW ngày 9/11/2022 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng kỳ họp thứ 6 khóa XIII đã đề ra.

Đổi mới tổ chức và phương thức hoạt động giám sát xã hội của Mặt trận Tổ quốc còn là nhân tố để khắc phục những tồn tại hạn chế hiện nay, nâng cao hiệu lực và hiệu quả giám sát xã hội đáp ứng yêu cầu của tình hình mới hiện nay.

Ban Thường trực Uỷ ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam tổ chức Hội nghị trực tuyến sơ kết 5 năm thực hiện Nghị quyết liên tịch số 403/2017/NQLT-UBTVQH14-CP-ĐCTUBTƯMTTQVN ngày 15/6/2017 quy định chi tiết các hình thức giám sát, phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam.  ẢNH: KỲ ANH

Văn kiện Đại hội Đảng lần thứ XIII đã chỉ rõ: “Việc đổi mới nội dung và phương thức hoạt động của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức chính trị - xã hội có mặt chưa theo kịp yêu cầu của tình hình mới; chưa thật sự sâu sát các tầng lớp nhân dân và cơ sở; chất lượng, hiệu quả giám sát phản biện xã hội chưa đều… quyền làm chủ của nhân dân có lúc có nơi còn bị vi phạm; vẫn còn biểu hiện dân chủ hình thức, tách rời dân chủ với kỷ cương, kỷ luật”¹.

Thứ tư, đổi mới tổ chức và phương thức hoạt động giám sát xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam chẳng những góp phần xây dựng và hoàn thiện cơ chế kiểm soát quyền lực nhà nước của Nhân dân (cơ chế do Nhân dân và các tổ chức chính trị - xã hội, nghề nghiệp của Nhân dân thực hiện việc kiểm soát quyền lực) mà còn là nhân tố thúc đẩy việc đổi mới và hoàn thiện cơ chế kiểm soát quyền lực nhà nước bên trong bộ máy nhà nước vận hành có hiệu lực và hiệu quả (cơ chế này gồm kiểm soát quyền lực lẫn nhau giữa ba quyền lập pháp, hành pháp, tư pháp; kiểm soát việc thực hiện quyền lực bên trong mỗi quyền; kiểm soát của cơ quan cấp trên đối với cơ quan cấp dưới; kiểm soát quyền lực nhà nước giữa các cơ quan ngang cấp với nhau (theo Nghị quyết 27)).

Theo đó, tạo thành một tổng thể các cơ chế kiểm soát quyền lực nhà nước của Nhân dân lẫn cơ chế kiểm soát quyền lực nhà nước của bản thân Nhà nước đủ mạnh, bổ sung hỗ trợ lẫn nhau tạo thành sức mạnh trong kiểm soát quyền lực nhà nước và quyền lực chính trị lãnh đạo của Đảng.

Yêu cầu đổi mới tổ chức và phương thức hoạt động giám sát xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam trong điều kiện xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam

Để đổi mới tổ chức và phương thức hoạt động giám sát xã hội phù hợp với các đòi hỏi tất yếu khách quan nói trên, cần phải nắm vững các yêu cầu sau đây:

Một là, nhận thức sâu sắc hơn việc đổi mới tổ chức và hoạt động của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam nói chung, tổ chức và phương thức hoạt động giám sát xã hội nói riêng là nhằm phát huy vai trò của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam trong việc tăng cường giám sát và phản biện xã hội, đại diện bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng của Nhân dân, tham gia phòng, chống tham nhũng, tiêu cực xây dựng Đảng và Nhà nước trong sạch, vững mạnh để cùng toàn Đảng và toàn dân thực hiện thắng lợi nhiệm vụ trọng tâm là tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa thật sự của dân, do dân và vì dân dưới sự lãnh đạo của Đảng được tiến hành đồng bộ với việc phát huy dân chủ và xây dựng nền kinh tế thị trường, định hướng xã hội chủ nghĩa.

Hai là, đổi mới tổ chức và phương thức hoạt động giám sát xã hội của Mặt trận Tổ quốc các cấp phải gắn chặt với phương châm “Dân biết, dân bàn, dân kiểm tra, dân giám sát, dân thụ hưởng” để cùng với Nhân dân nâng cao hiệu lực và hiệu quả giám sát xã hội, làm chỗ dựa vững chắc cho Nhân dân thực hiện và phát huy dân chủ, xây dựng và hoàn thiện cơ chế để “nhân dân trực tiếp kiểm soát quyền lực nhà nước” theo tinh thần của Nghị quyết 27 - NQ/TW về tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của dân, do dân, vì dân từ nay đến năm 2030 và định hướng đến năm 2045.

Ba là, Mặt trận Tổ quốc Việt Nam tiếp tục đổi mới tổ chức và phương thức hoạt động giám sát xã hội theo định hướng: “chủ động, từ sớm, từ cơ sở, dân chủ, khách quan, mang tính xây dựng; có trọng tâm, trọng điểm… Tăng cường giám sát thực hiện kiến nghị của cử tri và Nhân dân; việc tu dưỡng, rèn luyện đạo đức, lối sống của người đứng đầu, cán bộ chủ chốt và cán bộ, đảng viên. Công khai, minh bạch kết quả giám sát, phản biện xã hội theo quy định” (Chỉ thị số 18 - CT/TW ngày 26/10/2022 của Ban Bí thư về phát huy vai trò, nâng cao chất lượng, hiệu quả công tác giám sát, phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức chính trị - xã hội).

Bốn là, đổi mới tổ chức và phương thức hoạt động giám sát xã hội của Mặt trận phải gắn liền với việc xây dựng và hoàn thiện cơ sở pháp lý để quy định rõ trách nhiệm của các tổ chức, cá nhân có thẩm quyền phối hợp và tạo điều kiện để phát huy vai trò giám sát của Mặt trận Tổ quốc các cấp và giám sát trực tiếp của cá nhân công dân; trách nhiệm trả lời, giải quyết các ý kiến kiến nghị sau giám sát, cơ chế tiếp nhận thông tin phản ảnh của người dân trong các hoạt động thanh tra, kiểm tra, kiểm toán, chế tài xử lý tổ chức cá nhân không hợp tác, gây khó khăn cản trở hoạt động giám sát xã hội hoặc lợi dụng quyền giám sát xã hội để gây tổn hại cho tổ chức, cá nhân…

Năm là, kết hợp chặt chẽ, hiệu quả các cơ chế kiểm tra, giám sát, kiểm soát quyền lực nhà nước của Đảng, Nhà nước, Nhân dân (thông qua Mặt trận Tổ quốc, các tổ chức chính trị - xã hội nghề nghiệp và Nhân dân trực tiếp giám sát); thực hiện đầy đủ nguyên tắc tập trung dân chủ, trách nhiệm giải trình, công khai, minh bạch trong từng cơ quan nhà nước trong quá trình thực hiện giám sát xã hội.

Sáu là, giám sát xã hội yêu cầu phải gắn chặt với công tác tuyên truyền, giáo dục, hướng dẫn nâng cao ý thức pháp luật, trách nhiệm của cán bộ, đảng viên, đoàn viên, hội viên và Nhân dân về phát huy dân chủ ở cơ sở. Kịp thời thông tin về kết quả hoạt động giám sát xã hội của Mặt trận, nhất là các kiến nghị đến các tổ chức Đảng và các cơ quan nhà nước có thẩm quyền. Đồng thời, theo dõi và giám sát việc thực hiện các kiến nghị sau giám sát.

Bảy là, phát huy vai trò chủ trì, tính chủ động của Uỷ ban Mặt trận Tổ quốc các cấp; tăng cường phối hợp, hiệp thương thống nhất hành động giữa các tổ chức thành viên trong xây dựng, thực hiện chương trình, kế hoạch giám sát, phản biện xã hội. Tiếp tục kiện toàn tổ chức, nâng cao năng lực, bản lĩnh, nghiệp vụ cho đội ngũ cán bộ, công chức làm nhiệm vụ giám sát, phản biện xã hội. Khuyến khích các tổ chức tư vấn tham gia giám sát xã hội, nhất là các chuyên gia, nhà khoa học, nhà quản lý, người có kinh nghiệm thực tiễn, người có uy tín trong các dân tộc tôn giáo.

Một số định hướng đổi mới tổ chức và phương thức hoạt động giám sát xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam

Thực hiện quyền và trách nhiệm trong kiểm soát quyền lực nhà nước

Trước hết, phải hoàn thiện môi trường pháp lý đầy đủ, thuận lợi để cho hoạt động giám sát, phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc các cấp và các tổ chức chính trị - xã hội, nghề nghiệp và công dân thực hiện quyền và trách nhiệm của mình trong kiểm soát quyền lực nhà nước. Theo đó, cần sửa đổi, bổ sung Luật Mặt trận Tổ quốc Việt Nam năm 2015. Trong đó, quy định cụ thể hơn, đầy đủ hơn, trách nhiệm, quyền hạn của cả chủ thể thực hiện quyền giám sát và phản biện xã hội và cả đối tượng (cơ quan, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền) chịu giám sát và phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc. Đặc biệt quy định làm rõ trách nhiệm của Mặt trận Tổ quốc, các tổ chức chính trị - xã hội làm nòng cốt để Nhân dân làm chủ và thực hiện dân chủ trong việc thực hiện quyền tham gia quản lý nhà nước nói chung, giám sát, phản biện xã hội nói riêng.

Đồng thời, trong các đạo luật về tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nước, như: Luật Tổ chức Quốc hội, Luật Hoạt động giám sát của Quốc hội và Hội đồng nhân dân, Luật Tổ chức Chính phủ, Luật Tổ chức chính quyền địa phương cần quy định cụ thể trách nhiệm phối hợp của mỗi bên (Mặt trận Tổ quốc và các cơ quan nhà nước) trong việc thực hiện nhiệm vụ, quyền hạn về kiểm soát quyền lực nhà nước. Trên cơ sở đó, tiến tới xây dựng và ban hành Luật Hoạt động giám sát xã hội của Nhân dân để hình thành “cơ chế nhân dân trực tiếp kiểm soát quyền lực nhà nước” như đòi hỏi của Nghị quyết 27-NQ/TW ngày 9/11/2022 của Hội nghị Ban Chấp hành Trung ương 6 khóa XIII của Đảng.

Đổi mới cách thức lựa chọn vấn đề giám sát xã hội

Luật Mặt trận Tổ quốc Việt Nam năm 2015 đã xác định nội dung của hoạt động giám sát xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam là: “Việc thực hiện chính sách pháp luật có liên quan đến quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng của nhân dân, quyền và trách nhiệm của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam” (khoản 2 Điều 26). Tuy nhiên, việc lựa chọn các nội dung cụ thể để tiến hành giám sát xã hội phụ thuộc vào ý thức chủ quan của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam các cấp. Vì thế, đổi mới cách thức lựa chọn nội dung giám sát xã hội, sao cho vấn đề giám sát xã hội đáp ứng mong mỏi của Nhân dân, phục vụ nhiệm vụ chính trị chung của cả nước, từng địa phương; bảo vệ thiết thực quyền và lợi ích hợp pháp chính đáng của Nhân dân.

Theo đó, đổi mới việc xác định nội dung và chương trình giám sát hàng năm là một trong những công việc hàng đầu của đổi mới tổ chức và phương thức giám sát xã hội. Việc lựa chọn chủ đề giám sát phải có trọng tâm, trọng điểm thời gian tiến hành giám sát phải chủ động, từ sớm, từ cơ sở, dân chủ, khách quan, mang tính xây dựng; chú trọng lựa chọn giám sát theo chuyên đề, tập trung vào những chủ trương, chính sách lớn, trọng yếu, ưu tiên những vấn đề liên quan trực tiếp đến quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng của Nhân dân, những vấn đề dư luận xã hội quan tâm, bức xúc. Tập trung vào đối tượng là những người đứng đầu, cán bộ chủ chốt trong việc thực hiện các kiến nghị của cử tri và Nhân dân và trong việc giải quyết khiếu nại, tố cáo ở cơ sở…

Tăng cường sự chủ động của Mặt trận Tổ quốc các cấp trong việc chủ trì hiệp thương lựa chọn chủ đề và nội dung giám sát. Chương trình giám sát xã hội hàng năm phải được hiệp thương, bàn bạc, xem xét, cân nhắc kỹ lưỡng, phải chỉ rõ được mục đích, yêu cầu, nội dung, cách thức giám sát và ý nghĩa của giám sát đối với mỗi chủ đề giám sát. Phải nhận thức sâu sắc đây là khâu quan trọng đầu tiên quyết định chất lượng, hiệu lực, hiệu quả của một cuộc giám sát.

Đổi mới công tác phối hợp trong hoạt động giám sát

Phối hợp hoạt động giám sát giữa Mặt trận Tổ quốc Việt Nam các cấp với các cơ quan nhà nước ở các cấp chính quyền có vai trò rất quan trọng. Đó là sự phối hợp giữa giám sát mang tính xã hội, mang tính Nhân dân với giám sát mang tính quyền lực nhà nước. Sự kết hợp chặt chẽ giữa Nhân dân và Nhà nước là nguyên lý tổ chức và hoạt động của Nhà nước ta làm nên sức mạnh tổng hợp trong mọi công việc. Vì thế trong kiểm soát quyền lực nhà nước thì phối hợp giữa giám sát xã hội của Mặt trận Tổ quốc các cấp với giám sát của Quốc hội và Hội đồng nhân dân các cấp, cũng như với thanh tra, kiểm tra của các cơ quan hành chính nhà nước có vai trò rất quan trọng trong việc nâng cao hiệu lực, hiệu quả của kiểm soát quyền lực nhà nước.

Để phối hợp mang tính thực chất, phòng tránh dựa dẫm, phải căn cứ vào từng vụ việc giám sát cụ thể mà xác định chủ thể chủ trì giám sát, các chủ thể khác giữ vai trò phối hợp và chịu sự phân công cụ thể của chủ thể chủ trì giám sát, tránh hô hào, phối hợp chung chung, không rõ ai phối hợp với ai hay ai đảm đương công việc gì trong việc phối hợp.

Tiếp tục đổi mới cách thức tiến hành giám sát

Phương pháp giám sát xã hội không nên rập khuôn, máy móc giống nhau đối với tất cả các chủ đề giám sát. Tùy thuộc vào mục đích, tính chất, nội dung và ý nghĩa của từng chủ đề đưa ra giám sát mà xác định các phương pháp tiến hành giám sát phù hợp. Tuy nhiên, bất kỳ một chủ thể giám sát nào thì những người được lựa chọn tham gia làm thành viên của đoàn giám sát cũng phải làm tốt nhất việc thu thập thông tin từ dư luận của quần chúng nhân dân, từ quan điểm của cán bộ, đảng viên liên quan đến chủ đề giám sát…

Đồng thời, thành viên tham gia giám sát phải có kỹ năng đối thoại, chất vấn, phát hiện vấn đề, kỹ năng xem xét hồ sơ, nghe báo cáo… để đưa ra những nhận xét, đánh giá, kết luận có sức thuyết phục. Tất cả những điều đó, đồi hỏi mỗi thành viên tham gia giám sát phải tự đổi mới phương pháp giám sát của mình phù hợp với chủ đề giám sát thì cuộc giám sát đó mới nâng cao được chất lượng, hiệu lực và hiệu quả.

Đổi mới cách thức phát huy kết quả giám sát

Kết quả giám sát không đơn thuần chỉ là việc đưa ra được một bản kiến nghị đối với cơ quan, tổ chức có trách nhiệm giải quyết vấn đề theo chủ đề giám sát mà còn phải phát huy kết quả giám sát sâu rộng trong xã hội. Nguyên tắc cơ bản trong giám sát xã hội là phải thực hiện công khai, minh bạch để vừa đảm bảo tính khách quan, lại vừa góp phần tạo ra dư luận xã hội thực hiện nghiêm chỉnh các kiến nghị sau giám sát.

Vì vậy, để phát huy kết quả giám sát cần phải đổi mới cách thức tuyên truyền, phổ biến kết quả giám sát, trong đó chú trọng đổi mới và phát huy vai trò của các phương tiện truyền thông tham gia vào hoạt động giám sát xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam các cấp.v

Chú thích:

 1.  Văn kiện Đại hội lần thứ XIII của Đảng, Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, H.2021, tr. 63.

Trần Ngọc Đường - Giáo sư, Tiến sĩ, Chủ nhiệm Hội đồng tư vấn

Dân chủ - Pháp luật, Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam