Thành viên Hợp tác xã dịch vụ nông nghiệp và thổ cẩm Ea Tul, huyện Cư M’gar dệt thổ cẩm , tháng 7/2022. ẢNH: PV

Thực trạng bảo tồn, phát triển nghề dệt thổ cẩm trong cộng đồng dân tộc thiểu số tại Đắk Lắk

Nghề dệt thổ cẩm truyền thống của cộng đồng các dân tộc thiểu số ở Đắk Lắk có từ lâu đời, gắn bó với người phụ nữ và là nét đẹp trong văn hóa truyền thống của đồng bào dân tộc thiểu số bản địa. Nhưng theo thời gian có lúc nghề này bị lu mờ, đứng trước nguy cơ mai một. Nhóm tác giả đã tiến hành khảo sát về thực trạng nghề dệt thổ cẩm tại 3 huyện có đông đồng bào dân tộc bản địa sinh sống là: Huyện Lắk, huyện Krông Bông và huyện Cư M’gar. Kết quả khảo sát cho thấy, nghề dệt thổ cẩm của đồng bào các dân tộc thiểu số nơi đây đã bị mai một nhiều (Huyện Lắk: 70,7%; huyện Krông Bông: 62,9% và huyện Cư M’gar: 56,7%).

Tuy nhiên kết quả điều tra cũng cho thấy, nghề dệt thổ cẩm truyền thống tại các huyện này chưa hoàn toàn biến mất, với nỗ lực của bà con tâm huyết với nghề và sự quan tâm của các cấp, các ngành, thì nghề dệt thổ cẩm truyền thống đang có tín hiệu hồi phục đáng mừng (Huyện Lắk: 29,0%; huyện Krông Bông: 34,3% và huyện Cư M’gar: 36,7%). Tỷ lệ cán bộ am hiểu về nghề dệt truyền thống của các dân tộc trên địa bàn không nhiều, do đó để nghề dệt thổ cẩm truyền thống của đồng bào bản địa được bảo tồn và phát triển cần có sự quan tâm vào cuộc từ nhiều phía: Nhà nước, cộng đồng và doanh nghiệp. Khi mối liên kết ấy thực sự bền chặt và có trách nhiệm với nhau thì nghề dệt thổ cẩm mới phát triển, trở thành sinh kế bền vững cho bà con.

Dệt thổ cẩm trước đây chỉ là phương pháp dệt thủ công, nhỏ lẻ, sản phẩm làm ra chủ yếu để dùng trong gia đình, được phụ nữ trong buôn, làng tranh thủ dệt lúc rảnh rỗi, ít người coi đó là một nghề để tăng thu nhập, nâng cao chất lượng sống. Trăn trở khi thấy nghề dệt thổ cẩm truyền thống của dân tộc dần bị lãng quên những nghệ nhân tâm huyết, bằng niềm đam mê và mong muốn giữ lửa cho nghề dệt truyền thống, giữ gìn nét đẹp trong văn hóa truyền thống của dân tộc mình, đồng thời góp phần tạo công ăn việc làm, tăng thu nhập cho chị em đã tìm hướng đi phù hợp với tình hình, phù hợp với điều kiện của địa phương để cùng nhau liên kết thành lập các mô hình kinh tế hợp tác xã dệt thổ cẩm, tổ hợp tác dệt thổ cẩm.

Toàn tỉnh Đắk Lắk hiện có gần 20 hợp tác xã, tổ hợp tác dệt thổ cẩm truyền thống do phụ nữ dân tộc thiểu số làm chủ, tạo việc làm và nâng cao thu nhập cho hàng trăm hộ đồng bào dân tộc thiểu số. Trong đó, hợp tác xã dệt thổ cẩm Tơng Bông thuộc buôn Tơng Jú, xã Ea Kao, thành phố Buôn Ma Thuột đang trở thành điểm sáng trong việc phát huy, bảo tồn văn hóa truyền thống dân tộc. Khi hình thành các mô hình hợp tác xã, tổ hợp tác dệt thổ cẩm, họ đã tích cực tuyên truyền, vận động chị em phụ nữ vào hợp tác xã, tổ hợp tác dệt thổ cẩm với công việc khá đa dạng như: Dệt tay, thiết kế, dệt máy, may ráp sản phẩm. Khi là thành viên hợp tác xã, chị em đều được nâng cao kỹ năng nhờ tham gia các lớp tập huấn, đào tạo nghề một cách bài bản từ cách kéo sợi, nhuộm màu đến cách tạo hình, lên dáng sản phẩm nên chị em đều biết dệt may thành thạo các sản phẩm như y phục nam nữ, túi xách, cà vạt, khăn trải bàn, gối tựa lưng, áo dài, quần áo trẻ em,… Thay vì sản xuất thủ công, hợp tác xã, tổ hợp tác dệt đã đầu tư máy móc để mở rộng sản xuất, đáp ứng được những đơn hàng lớn.

Để tồn tại và phát triển, các hợp tác xã và tổ hợp tác dệt thổ cẩm, với sự năng động, nhạy bén, tay nghề cao, chú trọng đa dạng sản phẩm, đã tìm được đầu ra ổn định cho sản phẩm thổ cẩm, thu hút được nhiều chị em tham gia làm nghề, tạo công ăn việc làm cho người dân tộc thiểu số tại chỗ, tận dụng hết thời gian nhàn rỗi, đem đến thu nhập ổn định cho các xã viên. Qua đó, người dân thêm đoàn kết, giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc. Nếu như trước kia, các thành viên có thu nhập chủ yếu từ làm nông, thì nay nghề nông đã trở thành nghề phụ, làm tranh thủ, còn lại phần lớn thời gian, các chị em phụ nữ dân tộc thiểu số Ê Đê, M’Nông, Gia Rai gắn bó với công việc dệt thổ cẩm. Do vậy, nghề dệt thổ cẩm và sản phẩm thủ công truyền thống của người dân tộc thiểu số không bị mai một theo thời gian, mà được phát triển gắn với đời sống hiện đại. Chính điều này đã, đang góp phần mang lại sức sống mới cho nghề dệt thổ cẩm của đồng bào dân tộc thiểu số ở Đắk Lắk.

Đẩy mạnh phát triển nghề dệt thổ cẩm, các hợp tác xã, tổ hợp tác đã kết nối với nhiều đơn vị lữ hành để đưa thổ cẩm trở thành sản phẩm du lịch, vực dậy hoạt động sản xuất, kinh doanh mặt hàng truyền thống này để giới thiệu bản sắc văn hóa của dân tộc, đời sống của người dân tộc thiểu số bản địa đến đông đảo du khách. Những hợp tác xã thổ cẩm tiêu biểu như buôn Akô Dhông (phường Tân Lợi), buôn AlêA (phường Ea Tam), buôn Đăm Ye (phường Tân An), buôn Tơng Bông (xã Ea Kao) và buôn Bông (xã Cư Êbur) đang nổi lên như những điểm đến du lịch hấp dẫn nhờ mối liên kết, hợp tác với các đơn vị làm du lịch trên địa bàn tỉnh. Mối liên kết này triển khai thực hiện ngày càng hiệu quả, góp phần nâng cao thu nhập, cải thiện đời sống cho nhiều hộ gia đình. Từ đó, các hợp tác xã, tổ hợp tác dệt thổ cẩm đã mạnh dạn đầu tư, mở rộng quy mô sản xuất, không gian trưng bày sản phẩm, dịch vụ sinh hoạt nhằm đáp ứng nhu cầu cho du khách thăm quan, trải nghiệm và mua sắm. Nhờ vậy hoạt động sản xuất, trình diễn và mua bán thổ cẩm đã trở thành sản phẩm du lịch đặc sắc của cộng đồng. Và việc kết hợp với du lịch nên nghề dệt thổ cẩm truyền thống của đồng bào dân tộc thiểu số ở Đắk Lắk đã thật sự hồi sinh.

Tuy nhiên, với các địa bàn vùng sâu, vùng xa, cơ sở vật chất còn thiếu thốn nên còn gặp nhiều khó khăn trong bảo tồn, phát triển nghề dệt thổ cẩm truyền thống như: Thiếu vốn để mở rộng quy mô hoạt động; thiếu nơi tiêu thụ ổn định; thiếu nguồn nguyên liệu truyền thống; thiếu định hướng phát triển sản phầm dài hạn của cơ quan quản lý nhà nước và hoạt động xúc tiến thương mại còn hạn chế. Ngay cả khi người dân tự xoay xở thì vẫn thiếu một sự đầu tư, liên kết bài bản để thổ cẩm truyền thống có thể vươn xa. Để đầu tư cho du lịch cộng đồng, kinh phí của hợp tác xã, tổ hợp tác dệt thổ cẩm còn eo hẹp, cần sự quan tâm đầu tư của các cấp, các ngành. Hợp tác xã, tổ hợp tác dệt thổ cẩm cũng mong muốn được tập huấn, nâng cao kỹ năng, kiến thức về mô hình du lịch cộng đồng và liên kết quảng bá, tiêu thụ cho các sản phẩm thổ cẩm.

Tìm hiểu nhu cầu sử dụng thổ cẩm trong tộc người thiểu số Đắk Lắk hiện nay

Trong xu thế hội nhập toàn cầu hóa, kéo theo quá trình giao lưu giữa các tộc người trở nên mạnh mẽ, xu hướng Việt (Kinh) hóa hoặc Âu hóa đang diễn ra với cấp độ nhanh chóng ở Đắk Lắk, nhu cầu sử dụng thổ cẩm, nhất là trang phục thổ cẩm truyền thống ở cộng đồng dân tộc thiểu số tại chỗ ở Đắk Lắk đang dần bị mai một.

Nhóm tác giả đã tiến hành khảo sát đối với đội ngũ cán bộ tại 3 huyện: Huyện Lắk, huyện Krông Bông và huyện Cư M’gar về lứa tuổi thường xuyên sử dụng sản phẩm được làm ra từ thổ cẩm. Kết quả khảo sát cho thấy: Lớp người lớn tuổi sử dụng sản phẩm được làm ra từ thổ cẩm thường xuyên hơn lớp thanh niên, cụ thể: Độ tuổi trung niên trên 35-50: Huyện Lắk: 39,0%; huyện Krông Bông: 20,0% và huyện Cư M’gar: 73,3%; Độ tuổi trên 50-60: Huyện Lắk: 22,0%; huyện Krông Bông: 57,1% và huyện Cư M’gar: 6,7%; Độ tuổi thanh niên: Huyện Lắk: 0%; huyện Krông Bông: 8,6% và huyện Cư M’gar: 10,0%; Đặc biệt, tầng lớp dưới 18 tuồi hầu như không sử dụng sản phẩm làm ra từ thổ cẩm (huyện Lắk: 2,4%; huyện Krông Bông: 0% và huyện Cư M’gar: 0%).

Nhìn vào số liệu khảo sát trên cho thấy, những người trẻ tuổi hầu như không có nhu cầu sử dụng sản phẩm được làm ra từ thổ cẩm vì nhiều lí do: Vải dày, nóng; hoa văn chưa phong phú; sản phẩm chưa đa dạng, trong khi đó, những sản phẩm may công nghiệp đa dạng, phong phú về màu sắc, kiểu dáng, chất liệu, phù hợp với thị hiếu, giá thành rẻ được đưa từ nơi khác đến tiêu thụ,… Đây là nguyên nhân chính khiến nghề dệt thổ cẩm truyền thống của đồng bào dân tộc tại Đắk Lắk khó khăn trong vấn đề bảo tồn và phát triển.

Dệt thổ cẩm làm nên nét đẹp trang phục truyền thống và góp phần ghi dấu bản sắc văn hóa của cộng đồng. Những bộ trang phục thổ cẩm truyền thống luôn được coi như là tinh hoa, linh hồn của văn hóa đồng bào dân tộc thiểu số M’nông, Gia Rai, Ê Đê ở Đắk Lắk, vì sản phẩm được làm từ đôi bàn tay, khối óc, sự lao động vất vả, sáng tạo, khéo léo của đồng bào. Hiện nay, những sản phẩm dệt thủ công truyền thống vẫn hiện hữu, đặc biệt là trang phục truyền thống vẫn được đồng bào dân tộc thiểu số ở Đắk Lắk gìn giữ và phát huy giá trị trong sinh hoạt, trong đời sống xã hội, nhất là vào những nghi lễ quan trọng trong buôn làng, các dịp Tết, lễ, hội truyền thống do địa phương hay tổ chức hay đám cưới, lễ đầy tháng, các sự kiện văn hóa,… Họ luôn trân trọng, nâng niu, giữ gìn những bộ váy áo truyền thống như một phần văn hóa của người dân nơi đây.

Mỗi sản phẩm thổ cẩm là sự kết tinh của công sức, tâm huyết và lòng tự hào về nét đẹp trong văn hóa truyền thống của dân tộc.

Giải pháp phát triển nghề dệt thổ cẩm của đồng bào dân tộc thiểu số tại địa phương

Qua khảo sát tại 3 huyện: Huyện Lắk, huyện Krông Bông và huyện Cư M’gar cho thấy ngoài những lí do như: Giá thành các sản phẩm thổ cẩm cao hơn so với các loại tương tự trên thị trường (vì những sản phẩm thổ cẩm được dệt bằng phương pháp truyền thống đòi hỏi đầu tư nhiều công sức và thời gian để hoàn thành); mẫu mã, nguyên liệu dệt thổ cẩm truyền thống chưa được cải tiến cho phù hợp với thị hiếu người tiêu dùng; mẫu mã, sản phẩm chưa đa dạng, phong phú để có thể cạnh tranh với các sản phẩm công nghiệp khác; công tác quảng bá sản phẩm còn hạn chế; nhu cầu của người dân sử dụng các sản phẩm được làm ra từ thổ cẩm không còn như trước thì những lí do quan trọng khiến nghề dệt thổ cẩm truyền thống, nhu cầu sử dụng sản phẩm thổ cẩm của đồng bào ngày càng mai một, đó là: Nguyên liệu truyền thống để dệt thổ cẩm không còn và để hoàn thành một sản phẩm thổ cẩm phải mất rất nhiều thời gian, công sức trong khi đi làm các công việc khác thu nhập cao hơn. Vì vậy, người trong độ tuổi lao động, có sức khỏe đều đi làm thuê chứ không làm nghề dệt truyền thống.

Thế hệ người trẻ tuổi của đồng bào dân tộc thiểu số bản địa tại Đắk Lắk chưa nhận thức rõ được giá trị văn hóa truyền thống quý báu của nghề dệt thổ cẩm nên hầu như không biết, không quan tâm đến nghề dệt, không hứng thú với việc học nghề dệt, không mặn mà giữ nghề và chỉ thích những bộ quần áo bán sẵn theo xu hướng thời trang. Trong khi đó, số lượng nghệ nhân dệt thổ cẩm của người dân tộc thiểu số bản địa ở Đắk Lắk còn rất ít, phần lớn họ đều đã cao tuổi nên gặp nhiều khó khăn trong quá trình truyền dạy lại nghề cho con cháu, nên nghề dệt thổ cẩm truyền thống thiếu đội ngũ kế cận để bảo tồn và phát triển nghề.

Ngoài việc không ngừng nâng cao chất lượng sản phẩm, tích cực sưu tầm, thiết kế mẫu mã mới lạ và bắt mắt, thường xuyên cập nhật, sáng tạo, cách tân trong những sản phẩm thổ cẩm cho phù hợp với phong cách hiện đại, phù hợp xu thế thị trường nhưng không làm mất đi nét đẹp truyền thống của dân tộc. Đồng thời, tích cực đầu tư mở rộng quy mô sản xuất thì việc quảng bá văn hóa thổ cẩm cho du khách, tìm được đầu ra cho sản phẩm thổ cẩm cũng là vấn đề khá khó khăn. Đó là cầu nối để đưa khách hàng đến với mặt hàng giàu bản sắc này.

Các cấp chính quyền, tổ chức cần quan tâm, có giải pháp về cơ chế để thúc đẩy công tác đào tạo nghề truyền thống để nâng cao tay nghề, tạo ra những sản phẩm chất lượng, mang đậm bản sắc văn hóa dân tộc. Ưu tiên hỗ trợ các hộ gia đình trong làng nghề tiếp cận nguồn vốn giải quyết việc làm, nhằm tạo điều kiện mở rộng, phát triển sản xuất kinh doanh, trưng bày giới thiệu sản phẩm, tạo thêm nhiều việc làm mới, nâng cao thu nhập cho người lao động, giảm giá thành sản phẩm đến mức thấp nhất để phù hợp với điều kiện kinh tế chung của số đông bà con trong buôn, làng, phù hợp với nền kinh tế thị trường. Đặc biệt, cần có chính sách khuyến khích, ưu đãi với nghệ nhân dệt thổ cẩm, người có tay nghề giỏi và xây dựng các làng du lịch cộng đồng, các hợp tác xã dệt thổ cẩm để quảng bá, giới thiệu sản phẩm tới đông đảo khách du lịch.

Dệt thổ cẩm là nghề truyền thống của đồng bào dân tộc thiểu số bản địa Đắk Lắk, là một phần văn hóa quan trọng làm nên bản sắc văn hóa dân tộc, do đó cần phải có sự quan tâm đầu tư, giúp đỡ của các cấp, các ngành hữu quan, người dân phải có sự cải tiến sản phẩm mang tính hiện đại hơn; cải tiến kỹ thuật dệt nhằm rút ngắn thời gian dệt ra một sản phẩm thổ cẩm đẹp mà vừa giảm bớt công sức của người dệt và giảm giá thành sản phẩm; mở rộng thị trường tiêu thụ; mời nghệ nhân và nhà thiết kế sản phẩm giảng dạy, chuyển giao công nghệ mới cho cộng đồng, tìm hiểu thị hiếu người tiêu dùng để làm ra các sản phẩm phù hợp cho cộng đồng, để nghề dệt thổ cẩm vừa được lưu giữ, vừa giúp mang lại hiệu quả thiết thực cho cuộc sống.

Nguyễn Thị Bích Thu - Tiến sĩ, Học viện Dân tộc

  Hoàng Thị Xuân - Thạc sĩ, Học viện Dân tộc