Văn hóa chính trị - khái niệm và nội dung

Văn hóa chính trị được hiểu là một phương diện của văn hóa, là tổng thể những giá trị (vật chất và tinh thần, vật thể và phi vật thể) thể hiện năng lực sáng tạo của nền chính trị, phản ánh trình độ nhận thức và hoạt động của các chủ thể chính trị trong quá trình tổ chức thực hiện quyền lực chính trị phù hợp với xu thế phát triển - tiến bộ của xã hội loài người.

Khái niệm văn hóa chính trị có thể được hiểu theo nhiều góc độ khác nhau, song không thể thiếu những yếu tố cốt lõi làm nên nội hàm của nó. Trong số các yếu tố cốt lõi ấy có tri thức chính trị; hệ tư tưởng chính trị; niềm tin, sự thuyết phục về chính trị, năng lực hoạt động chính trị; lý tưởng chính trị. Các yếu tố cốt lõi này gắn bó rất chặt chẽ với nhau, bổ sung lẫn nhau tạo thành phẩm chất, nhân cách, thúc đẩy sự tu dưỡng bản thân và năng lực chính trị của một cá nhân, một tổ chức, một đảng phái chính trị; đồng thời, chúng cũng góp phần để giúp một cá nhân hay một tổ chức hiện thực hóa các mục đích chính trị của mình.

Tri thức chính trị được coi là hạt nhân của văn hóa chính trị, là sự hiểu biết một cách có hệ thống và sâu sắc các quy luật của xã hội, đủ khả năng cắt nghĩa và tìm được những câu trả lời đúng trước những biến động phức tạp của đời sống xã hội, để nắm vững và vận dụng đúng những nguyên lý, quy luật phát triển của lịch sử - xã hội.

Để có tri thức chính trị, trước hết cá nhân đó cần phải có những kiến thức lý luận và thực tiễn về nhiều lĩnh vực, từ lịch sử, văn hóa, nghệ thuật quân sự đến địa - chính trị, địa - kinh tế, tri thức về tổ chức, tập hợp, đoàn kết, quản trị, lãnh đạo, điều hành hoạt động chính trị. Đây là nhân tố không thể thiếu, đóng vai trò định hướng cho hoạt động thực tiễn, nhất là đối với đảng chính trị cầm quyền. Người làm chính trị mà yếu và thiếu tri thức chính trị thì sẽ giống như nhắm mắt mà dò dẫm đường đi.

Hệ tư tưởng chính trị là hệ thống các quan điểm chính trị được trình bày có hệ thống, lô-gíc. Trong văn hóa chính trị thì hệ tư tưởng chính trị là bộ phận cốt lõi, là thành tố hạt nhân, thể hiện trình độ, năng lực sáng tạo, mức độ nhận thức chung về chính trị của xã hội ở mọi giai đoạn lịch sử nhất định, là sự thể hiện trình độ lý luận chính trị trong thực hiện các hoạt động chính trị của cá nhân, tổ chức. Tư tưởng chính trị đúng là ánh sáng soi đường cho hành động chính trị đúng. Trong xã hội, C.Mác cho rằng: "Hệ tư tưởng thống trị là hệ tư tưởng của giai cấp thống trị"¹. Hệ tư tưởng chính trị được giai cấp cầm quyền thể chế hóa thành pháp luật, đường lối, chính sách chỉ đạo hoạt động thực tiễn nhằm thực thi những mục tiêu, nhiệm vụ cụ thể trong từng giai đoạn lịch sử.

Niềm tin và sự thuyết phục chính trị: Chính trị là một lĩnh vực đầy khó khăn, phức tạp, nguy hiểm vì nó liên quan đến lợi ích và quyền lực. Vì vậy, trong hoạt động chính trị phải có niềm tin, phải được giác ngộ, thuyết phục. Niềm tin, sự thuyết phục về chính trị có thể được hình thành một cách tự phát, cảm tính, hoặc là kết quả của một quá trình nhận thức tự giác, đúng đắn, khoa học về lý tưởng chính trị, con đường cách mạng đã lựa chọn.

Lý tưởng chính trị là mục tiêu chính trị cao nhất của mỗi chủ thể chính trị. Lý tưởng chính trị quy định hoạt động chính trị. Không có lý tưởng chính trị thì không có phương hướng và do đó, cũng không có ý thức và hành vi chính trị. Lý tưởng chính trị do tri thức chính trị quy định. Tri thức chính trị đúng sẽ là cơ sở nền tảng cho sự lựa chọn lý tưởng chính trị đúng. Đến lượt mình, lý tưởng chính trị định hướng tư tưởng, tình cảm, ý chí chính trị và hoạt động chính trị. Không phải bất cứ chính trị nào cũng nhằm mục tiêu vì cái đúng cái tốt, vì sự phát triển và tiến bộ của con người. Một chính trị nhân đạo chỉ có được khi nó được một lý tưởng chính trị nhân đạo dẫn dắt. Cho nên, lý tưởng chính trị là yếu tố chỉ đạo của văn hóa chính trị. Lý tưởng chính trị đúng là lý tưởng chính trị vì sự phát triển và tiến bộ của con người, của xã hội loài người.

Sự cần thiết phải nâng cao văn hóa chính trị cho đội ngũ cán bộ cấp chiến lược

Ảnh minh họa - Tổng Bí thư Tô Lâm dự Lớp bồi dưỡng cán bộ quy hoạch Ủy viên Trung ương Đảng_Ảnh: TTXVN

Qua gần 40 năm thực hiện công cuộc đổi mới, đất nước ta đã đạt được những thành quả hết sức to lớn. Để có được thành tựu to lớn như vậy, phải kể đến vai trò của đội ngũ cán bộ nói chung và đội ngũ cán bộ lãnh đạo cấp chiến lược nói riêng.

Cán bộ lãnh đạo cấp chiến lược là lực lượng nòng cốt, là nhân tố quan trọng nhất trong bộ máy tổ chức Đảng, Nhà nước và các tổ chức chính trị - xã hội. Đó là những người giữ vai trò quan trọng trong việc hoạch định ra đường lối, chiến lược phát triển của đất nước, có tính quyết định đến sự thành bại của sự nghiệp cách mạng. Họ là những cán bộ lãnh đạo cao cấp của Đảng, Nhà nước, là cán bộ lãnh đạo chủ chốt ở các ban, bộ, ngành, đoàn thể Trung ương và địa phương thuộc diện quản lý của Ban Chấp hành Trung ương, Bộ Chính trị, Ban Bí thư.

Hội nghị Trung ương 7 khóa XII đặt ra mục tiêu: “Xây dựng đội ngũ cán bộ, nhất là cán bộ lãnh đạo cấp chiến lược có phẩm chất, năng lực, uy tín, ngang tầm nhiệm vụ; đủ số lượng, có chất lượng và cơ cấu phù hợp với chiến lược phát triển kinh tế - xã hội và bảo vệ Tổ quốc; bảo đảm sự chuyển tiếp liên tục, vững vàng giữa các thế hệ, đủ sức lãnh đạo đưa nước ta trở thành nước công nghiệp theo hướng hiện đại vào năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045 trở thành nước công nghiệp hiện đại, theo định hướng xã hội chủ nghĩa, vì mục tiêu dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh, ngày càng phồn vinh, hạnh phúc”²; “Xây dựng đội ngũ cán bộ, nhất là cán bộ lãnh đạo cấp chiến lược là nhiệm vụ quan trọng hàng đầu, là công việc hệ trọng của Đảng, phải được tiến hành thường xuyên, thận trọng, khoa học, chặt chẽ và hiệu quả”³. Như vậy, xây dựng đội ngũ cán bộ lãnh đạo cấp chiến lược chính là nhiệm vụ cốt lõi trong vấn đề then chốt của nhiệm vụ then chốt trong công tác xây dựng Đảng, trong đó việc bồi dưỡng, rèn luyện, xây dựng văn hóa chính trị cho đội ngũ cán bộ lãnh đạo cấp chiến lược có vai trò quan trọng.

Nghị quyết số 26-NQ/TW ngày 19/5/2018, của Hội nghị Trung ương 7 khóa XII xác định, đội ngũ cán bộ lãnh đạo cấp chiến lược hiện nay cần phải có những phẩm chất vượt trội so với đội ngũ cán bộ nói chung trong hệ thống chính trị. Cán bộ lãnh đạo cấp chiến lược ngoài việc đáp ứng đầy đủ những tiêu chuẩn, yêu cầu chung đối với cán bộ, công chức thì cần phải có những yêu cầu riêng về trình độ, năng lực, phẩm chất chính trị và đạo đức cách mạng.

Thắng lợi của sự nghiệp đổi mới là kết quả của sự kiên định và vững vàng về đường lối của Đảng Cộng sản Việt Nam. Thực tiễn cho thấy ở đội ngũ cán bộ lãnh đạo cấp chiến lược tinh thần năng động, sáng tạo, ý thức tự lực tự cường, tự tôn dân tộc, vượt lên khó khăn, thách thức để đưa đất nước sớm thoát khỏi tình trạng chậm phát triển, góp phần hoàn thiện đường lối đổi mới của Đảng và củng cố lòng tin của Nhân dân với Đảng.

Tuy nhiên, cán bộ lãnh đạo nước ta hiện nay, xét về văn hóa chính trị, còn có mặt chưa ngang tầm với đòi hỏi của thời kỳ cách mạng mới. Thậm chí, một số cán bộ, nhất là cán bộ cấp cao còn có biểu hiện suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống, làm biến dạng hệ thống giá trị và những tiêu chuẩn đích thực của người cán bộ lãnh đạo, gây tác hại cho việc thực hiện vai trò lãnh đạo của Đảng đối với cách mạng.

Văn kiện Đại hội Đảng lần thứ XIII đã nhận định: “đội ngũ cán bộ cấp Trung ương, cấp chiến lược rất quan trọng, nhưng chưa được xây dựng một cách cơ bản”⁴. Cán bộ, “trong đó có cả cán bộ cấp cao thiếu tính chuyên nghiệp, làm việc không đúng chuyên môn, sở trường; trình độ ngoại ngữ, kỹ năng giao tiếp và khả năng làm việc trong môi trường quốc tế còn nhiều hạn chế… Một số cán bộ lãnh đạo, quản lý, trong đó cả cán bộ lãnh đạo cấp chiến lược thiếu gương mẫu, uy tín thấp, năng lực, phẩm chất chưa ngang tầm nhiệm vụ, quan liêu, xa dân, lãng phí, tiêu cực, lợi ích nhóm”⁵, có biểu hiện suy thoái về tư tưởng, chính trị, đạo đức, lối sống.

Hiện nay, hơn lúc nào hết, trong một thế giới cạnh tranh hết sức khốc liệt, cùng với những thách thức an ninh phi truyền thống, thì vai trò của tri thức chính trị, độ nhạy bén và sự mềm dẻo chính trị sẽ quyết định hiệu quả, mức độ thành công của các quyết sách cả trước mắt và lâu dài trong quá trình phát triển đất nước. Để tận dụng thời cơ và vượt qua thách thức trong bối cảnh hội nhập quốc tế, đòi hỏi đội ngũ cán bộ lãnh đạo và quản lý các cấp, nhất là cấp chiến lược, phải có nền tảng và trình độ văn hóa chính trị vững chắc, xứng tầm, có sự tinh tường, nhạy bén, linh hoạt, có tri thức sâu rộng, cập nhật về tình hình chính trị - xã hội của khu vực và thế giới để đề xuất chính sách và đường lối đúng đắn, phù hợp với thực tiễn.

Giải pháp để cán bộ lãnh đạo cấp chiến lược hoàn thành chức trách, nhiệm vụ được giao, là nơi hội tụ văn hóa chính trị và thực hành văn hóa chính trị nhuần nhuyễn như một phẩm chất tự nhiên, tạo dựng được uy tín với Nhân dân

Thứ nhất, cần phải nâng cao tri thức chính trị để xây dựng đội ngũ cán bộ cấp chiến lược có tư duy chiến lược.

Trong bối cảnh hiện nay, nếu đội ngũ cán bộ nói chung và đội ngũ cán bộ cấp chiến lược nói riêng không hội đủ tri thức chính trị, không hiểu hết được các quy luật khách quan của đời sống xã hội, đời sống chính trị, nghĩa là thiếu tầm nhìn xa, không hiểu biết sâu sắc và thiếu sự nhạy bén mang tầm chiến lược thì rất dễ rơi vào tình thế bị động, không tiên liệu được những hệ lụy từ những “biến cố chính trị” trên thế giới, không có tư duy chiến lược trong hoạch định các đường lối, chính sách phát triển đất nước.

Theo đó, để giảm bớt và khắc phục tối đa những bất lợi, đòi hỏi đội ngũ cán bộ lãnh đạo và quản lý các cấp, nhất là cấp chiến lược phải có tầm hiểu biết không chỉ đủ rộng, đủ sâu mà còn cần phải kịp thời nắm được về tình hình chính trị - xã hội, trong đó có văn hóa địa - chính trị thế giới, từ đó xác định “đúng và trúng” những nguy cơ, thách thức đặt ra với Việt Nam.

Thứ hai, phải nâng cao việc nghiên cứu và học tập những kiến thức cơ bản về chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và nắm vững Cương lĩnh, đường lối chính trị của Đảng.

Cần phải coi trọng việc nghiên cứu, học tập chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh một cách bài bản, đầy đủ cho đội ngũ cán bộ cấp chiến lược, để thực sự là nền tảng tư tưởng, là nhân tố định hướng, chi phối trong văn hóa chính trị. Bởi lý luận đóng vai trò quan trọng, vì đó là hệ thống tư tưởng chủ đạo được hình thành trên cơ sở tổng hợp các tri thức và kinh nghiệm của loài người tích lũy được trong quá trình lịch sử.

Hơn nữa, tăng cường giáo dục đường lối, quan điểm đổi mới của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước, giáo dục lý tưởng xã hội chủ nghĩa, đạo đức cách mạng, lối sống có văn hóa cho cán bộ, đảng viên và Nhân dân, thực hiện sống và làm theo Hiến pháp, pháp luật, hướng vào việc hoàn thiện nhân cách, xây dựng con người mới Việt Nam phù hợp với thời kỳ đổi mới, thực hiện công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước.

Thứ ba, mỗi người cán bộ cần phải có ý thức, năng lực tự học, tu dưỡng, rèn luyện bản thân về cả năng lực và phẩm chất.

Trong bối cảnh hiện nay, khi nhân loại đang bước vào kỷ nguyên số, cách mạng công nghiệp lần thứ tư, cán bộ lãnh đạo cấp chiến lược càng cần hoàn thiện trình độ, năng lực của bản thân, phải không ngừng học tập để đáp ứng yêu cầu ngày càng cao của nhiệm vụ công tác, góp phần xây dựng và phát triển đất nước.

Mặt khác, sự tiên phong, gương mẫu của đội ngũ cán bộ cấp chiến lược trong thực hiện chức trách, nhiệm vụ được giao và trong rèn luyện, tu dưỡng đạo đức, lối sống luôn tạo ra ảnh hưởng chính trị lớn, có sức lan tỏa, truyền cảm hứng mạnh mẽ cho đội ngũ cán bộ, đảng viên và toàn xã hội, góp phần củng cố niềm tin của Nhân dân đối với Đảng, chế độ, giữ gìn uy tín của Đảng.

Chú thích:

1.   C. Mác và Ph. Ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1995, tập 2, tr. 199 - 200.

2,3,5. Văn kiện Hội nghị lần thứ bảy Ban Chấp hành Trung ương khóa XII, Văn phòng Trung ương Đảng, Hà Nội, 2018, tr. 57, 54, 47.

4. Văn kiện Hội nghị lần thứ tư Ban Chấp hành Trung ương khóa XI, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2012, tr. 22.

NGUYỄN THỊ ƯNG - Tiến sĩ, HỌc viện Chính trị khu vực I