Tư tưởng Đề cương về văn hóa Việt Nam năm 1943, định hướng về xã hội chủ nghĩa và xây dựng nền văn hóa xã hội chủ nghĩa
Ra đời trong bối cảnh lịch sử trước thời kỳ chuẩn bị tổng khởi nghĩa Cách mạng Tháng Tám giành chính quyền, đất nước còn nhiều khó khăn gian khổ chống thù trong giặc ngoài, Đề cương về văn hóa Việt Nam năm 1943 chưa hoàn chỉnh triệt để, chưa có điều kiện đề cập trực diện đến vấn đề con người và con người mới, nhưng Đề cương đã xác định được tôn chỉ nền văn hóa cách mạng Việt Nam phải được đặt dưới sự lãnh đạo của Đảng, cách mạng văn hóa phải đi sau cách mạng chính trị và nền văn hóa Việt Nam xây dựng phải là nền văn hóa xã hội chủ nghĩa “Cách mạng văn hóa muốn hoàn thành phải do Đảng Cộng sản Đông Dương lãnh đạo. Cách mạng văn hóa phải đi sau cách mạng chính trị. Nền văn hóa mà cách mạng Đông Dương phải thực hiện sẽ là văn hóa xã hội chủ nghĩa”1.
Trong bài nói của đồng chí Trường Chinh tại Lễ kỷ niệm 40 năm ra đời Đề cương về văn hóa Việt Nam năm 1943 ngày 27/12/1983, đồng chí Trường Chinh đã viết: Đề cương về văn hóa Việt Nam không dài, có nhiều hạn chế, vì trong hoàn cảnh hoạt động bí mật, Trung ương chưa đủ điều kiện nghiên cứu sâu các vấn đề liên quan đến cách mạng văn hóa Việt Nam. Ví dụ: cách mạng tư tưởng đề ra còn quá sơ sài, vấn đề xây dựng con người mới xã hội chủ nghĩa chưa được đề cập tới. Nhưng Đề cương văn hóa đã thâu tóm được những vấn đề cơ bản của văn hóa Việt Nam dưới ánh sáng của Chủ nghĩa Mác-Lênin, trong điều kiện lúc đó của cách mạng Việt Nam2.
Mặc dù, Đề cương về văn hóa Việt Nam năm 1943 chưa đề cập đến con người, nhưng trong tiến trình cách mạng đấu tranh giải phóng đất nước, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa, Bác Hồ và Đảng ta đã xác định vai trò to lớn của nguồn lực con người, đặc biệt là nguồn lực con người mới trong công cuộc xây dựng và phát triển nền văn hóa cách mạng, cũng như trong sự nghiệp xây dựng và phát triển bền vững đất nước, từ đó đã có những định hướng quan trọng để xây dựng con người mới trong các giai đoạn lịch sử của cách mạng.
Năm 1945, ngay sau khi Cách mạng Tháng Tám thành công, khai sinh ra nước Việt Nam dân chủ cộng hòa (nay là Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam), bước đầu tiến hành công cuộc kiến quốc trong bối cảnh đất nước đang phải đối mặt thực hiện những nhiệm vụ quan trọng nhưng rất khó khăn, nặng nề, mặc dù vậy, Bác Hồ đã xác định con người là nguồn lực để xây dựng đất nước, Bác quan tâm đề cập ngay đến vấn đề xây dựng “Đời sống mới”, xây dựng con người để tiến hành công cuộc kiến thiết và xây dựng đất nước.
Ngày 20/3/1947, dưới bút danh Tân Sinh, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã hoàn thành công bố tác phẩm “Đời sống mới” trên cơ sở xác định nền tảng đạo đức, lối sống, nếp sống cho Nhân dân. Người đã viết “Trong lúc kháng chiến cứu quốc, chúng ta phải đồng thời kiến quốc”.
Thực chất đời sống mới trong tư tưởng của Bác Hồ là giáo dục, rèn luyện, bồi dưỡng con người trong cả tư duy, nhận thức, lý trí và hành động, bởi vì con người là trung tâm, là nguồn lực quan trọng trong công cuộc cứu quốc và kiến quốc, con người không chỉ là gốc của một làng mà con người cũng là gốc của một nước: “… Người là gốc của làng, của nước. Nếu mọi người đều cố gắng làm đúng đời sống mới, thì nhất định dân tộc sẽ phú cường. Đối với việc làng, việc nước phải hăng hái làm gương”3.
Đồng thời, Chủ tịch Hồ Chí Minh khẳng định: “Muốn xây dựng chủ nghĩa xã hội, trước hết cần có những con người xã hội chủ nghĩa”4. Luận điểm này là sự vận dụng sâu sắc từ Đề cương về văn hóa Việt Nam năm 1943: cách mạng văn hóa phải đi sau cách mạng chính trị và nền văn hóa Việt Nam xây dựng phải là nền văn hóa xã hội chủ nghĩa, để xây dựng được nền văn hóa cách mạng xã hội chủ nghĩa, phải có con người thực hiện, đó là những người cộng sản “Mặt trận văn hóa là một trong ba mặt trận (kinh tế, chính trị, văn hóa) ở đó người cộng sản phải hoạt động”. Vận dụng nguyên lý cách mạng từ Đề cương về văn hóa Việt Nam năm 1943, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã phát triển tư tưởng “xã hội chủ nghĩa” từ các cuộc cách mạng chính trị, kinh tế và văn hóa thành nguyên lý “Muốn xây dựng chủ nghĩa xã hội, trước hết cần có những con người xã hội chủ nghĩa”.
Trong quá trình lãnh đạo cách mạng Việt Nam, Đảng ta đã kế thừa và vận dụng triệt để tư tưởng của Bác để tiến hành xây dựng con người mới - nguồn lực quan trọng nhất, là hạt nhân trung tâm của sự tồn tại và phát triển. Xây dựng và phát triển kinh tế phải nhằm mục tiêu văn hóa, vì xã hội công bằng, văn minh, con người phát triển toàn diện.
Định hướng của Đảng về xây dựng con người mới trước thời kỳ đổi mới
 |
| Đề cương văn hóa Việt Nam năm 1943: Ngọn cờ tập hợp trí thức tham gia cách mạng. Ảnh Tư liệu |
Trước thời kỳ đổi mới, Đảng lãnh đạo cách mạng dân tộc thực hiện kép hai nhiệm vụ quan trọng: tiến hành công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội ở miền Bắc và đấu tranh để giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước. Đảng ta xác định: con người mới vừa là sản phẩm của xã hội mới vừa là chủ thể có ý thức xây dựng nên xã hội mới. Xây dựng chế độ làm chủ tập thể xã hội chủ nghĩa và nền sản xuất lớn xã hội chủ nghĩa là tạo ra những điều kiện xã hội hết sức quan trọng để có con người mới. Song, con người mới không thể hình thành một cách tự phát, mà phải trải qua quá trình xây dựng một cách tích cực và chủ động. “Hoàn cảnh nước ta đòi hỏi chúng ta và cho phép chúng ta xây dựng sớm, từng bước xây dựng con người mới, không phải chờ đến sau khi đã có sự phát triển cao của nền sản xuất lớn xã hội chủ nghĩa mới chú trọng đến xây dựng con người”.
Năm 1970, nhân dịp kỷ niệm lần thứ 40 Ngày thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam (tháng 2/1970), trong bài viết “Dưới lá cờ vẻ vang của Đảng vì độc lập, tự do, vì chủ nghĩa xã hội, tiến lên giành những thắng lợi mới” của đồng chí Lê Duẩn, Tổng Bí thư Ban Chấp hành Trung ương Đảng viết: Xây dựng chủ nghĩa xã hội không phải chỉ xây dựng một nền kinh tế mới, một xã hội mới mà còn xây dựng những con người mới xã hội chủ nghĩa, đem lại giá trị chân chính cho con người, tạo điều kiện cho con người phát triển toàn diện, trở thành chủ thể có ý thức trong sự sáng tạo lịch sử.
Vả chăng “muốn xây dựng chủ nghĩa xã hội, trước hết cần có những con người xã hội chủ nghĩa”. Con người xã hội chủ nghĩa của nước ta không những phải hấp thu được những thành tựu mới nhất của nền văn minh hiện đại, mà còn phải kế thừa và phát triển những đức tính tốt đẹp tiêu biểu cho tâm hồn của con người Việt Nam được hun đúc suốt bốn ngàn năm lịch sử.
Con người xã hội chủ nghĩa phải là con người có lòng yêu nước nồng nàn, có tình thương yêu sâu sắc đối với đồng bào, đồng chí, có chí khí quật cường bất khuất, có tinh thần độc lập, tự do “thà hy sinh tất cả chứ nhất định không chịu mất nước, nhất định không chịu làm nô lệ”, là con người thấm nhuần chủ nghĩa anh hùng cách mạng chẳng những trong sự nghiệp bảo vệ Tổ quốc mà cả trong công cuộc lao động sáng tạo, xây dựng xã hội mới. Con người xã hội chủ nghĩa là con người có phẩm chất cao quý thể hiện nhân sinh quan cộng sản chủ nghĩa, trung thành vô hạn với sự nghiệp của giai cấp và dân tộc, sống và làm việc theo tinh thần làm chủ tập thể: “mỗi người vì mọi người, mọi người vì mỗi người”5.
Xây dựng chế độ mới, nền kinh tế mới, nền văn hóa mới phải xuất phát từ yêu cầu xây dựng con người mới, phải nhằm bảo đảm những điều kiện cần thiết để đẩy mạnh việc xây dựng con người mới. Vì vậy, con người xã hội chủ nghĩa phải là con người có trình độ văn hóa, khoa học và kỹ thuật tiên tiến, hiểu biết và vận dụng được các quy luật của xã hội và tự nhiên, kế thừa và phát triển sáng tạo mọi thành tựu văn hóa và khoa học mà loài người đã tích lũy được bằng tinh lực của hàng ngàn thế hệ.
Con người mới là sản phẩm của toàn bộ sự nghiệp cách mạng xã hội chủ nghĩa và xây dựng chủ nghĩa xã hội và là chủ thể có ý thức xây dựng nên xã hội mới. Song, con người mới phải được đào tạo từ những sự chăm sóc đầu tiên của gia đình và xã hội. Vì vậy, trong nhiệm vụ xây dựng con người mới, gia đình phải thể hiện cho được tất cả cái mới, cái đẹp, cái tiến bộ, cái đang lên trong xã hội chúng ta, phải đáp ứng được tất cả những gì mà xã hội mới đang đòi hỏi ở mỗi con người6.
Định hướng của Đảng và nhiệm vụ xây dựng nguồn lực con người mới trong thời kỳ đổi mới
Văn kiện Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ V (tháng 3/1982), Đảng ta đã chỉ ra: “Xây dựng nền văn hóa mới và con người mới là điều cần và có thể thực hiện được từng bước, từng phần ngay từ hôm nay. Trong chặng đường trước mắt này, có những điều kiện khách quan và chủ quan cho phép chúng ta bước đầu tạo ra một xã hội đẹp về lối sống, về quan hệ giữa người và người, một xã hội trong đó nhân dân lao động cảm thấy sống hạnh phúc, tuy mức sống vật chất còn chưa cao”7.
Văn kiện Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ VII (tháng 6/1991) đã chỉ rõ: “Tiếp tục xây dựng và phát triển sự nghiệp văn hóa Việt Nam, bảo tồn và phát huy truyền thống văn hóa tốt đẹp của các dân tộc, tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại”8.
Nghị quyết Hội nghị lần thứ tư của Ban Chấp hành Trung ương khóa VII (tháng 1/1993) về một số nhiệm vụ văn hóa, văn nghệ cũng khẳng định: “Văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, một động lực thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội, đồng thời là một mục tiêu của chủ nghĩa xã hội”.
Văn kiện Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ VIII (tháng 6/1996), vấn đề xây dựng đời sống văn hóa, xây dựng nguồn lực con người đã được Đảng ta định hướng rõ ràng, xây dựng con người phải được bắt nguồn từ mỗi gia đình và dựa trên nền tảng văn hóa dân tộc: “Nâng cao đời sống văn hóa và tinh thần của nhân dân, xây dựng nền văn hóa mới, lối sống mới, con người mới bắt đầu từ mỗi gia đình”.
Văn kiện Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ IX (tháng 4/2001), Đảng ta xác định nhiệm vụ xây dựng con người phải xuất phát trên cơ sở nền tảng của sự nghiệp văn hóa: “Xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc vừa là mục tiêu, vừa là động lực thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội. Mọi hoạt động văn hóa nhằm xây dựng con người Việt Nam phát triển toàn diện về chính trị, tư tưởng, trí tuệ, đạo đức, thể chất, năng lực sáng tạo, có ý thức cộng đồng, lòng nhân ái, khoan dung, tôn trọng nghĩa tình, lối sống có văn hóa, quan hệ hài hòa trong gia đình, cộng đồng và xã hội. Văn hóa trở thành nhân tố thúc đẩy con người tự hoàn thiện nhân cách, kế thừa truyền thống cách mạng của dân tộc, phát huy tinh thần yêu nước, ý chí tự lực, tự cường xây dựng và bảo vệ Tổ quốc”9.
Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội của Đảng (năm 1991) được sửa đổi bổ sung và phát triển năm 2011, Đảng ta khẳng định vai trò, vị trí của con người, nhấn mạnh: “Con người là trung tâm của chiến lược phát triển, đồng thời là chủ thể phát triển. Tôn trọng và bảo vệ quyền con người, gắn quyền con người với quyền và lợi ích của dân tộc, đất nước và quyền làm chủ của nhân dân. Kết hợp và phát huy đầy đủ vai trò của xã hội, gia đình và nhà trường, từng tập thể lao động, các đoàn thể và cộng đồng dân cư trong việc chăm lo xây dựng con người Việt Nam giàu lòng yêu nước, có ý thức làm chủ, trách nhiệm công dân; có tri thức, sức khỏe, lao động giỏi; sống có văn hóa, nghĩa tình; có tinh thần quốc tế chân chính”10.
Văn kiện Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ XII (tháng 1/2016), về xây dựng con người, Đảng ta xác định: “Xây dựng con người Việt Nam phát triển toàn diện phải trở thành một mục tiêu của chiến lược phát triển. Đúc kết và xây dựng hệ giá trị văn hóa và hệ giá trị chuẩn mực của con người Việt Nam thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế; tạo môi trường và điều kiện để phát triển về nhân cách, đạo đức, trí tuệ, năng lực sáng tạo, thể chất, tâm hồn, trách nhiệm xã hội, nghĩa vụ công dân, ý thức tuân thủ pháp luật; Phát huy nhân tố con người trong mọi lĩnh vực của đời sống xã hội; tập trung xây dựng con người về đạo đức, nhân cách, lối sống, trí tuệ và năng lực làm việc; xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh”11.
Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII (tháng 1/ 2021), về xây dựng, phát triển con người, Nghị quyết Đại hội XIII xác định: “Phát huy giá trị văn hóa, sức mạnh con người Việt Nam trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Phát triển con người toàn diện và xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc để văn hóa, con người Việt Nam thực sự trở thành sức mạnh nội sinh, động lực phát triển đất nước và bảo vệ Tổ quốc. Tài năng, trí tuệ, phẩm chất của con người Việt Nam là trung tâm, mục tiêu và động lực phát triển quan trọng nhất của đất nước. Xây dựng con người Việt Nam thời đại mới, gắn kết chặt chẽ, hài hoà giữa giá trị truyền thống và giá trị hiện đại. Phát huy tối đa nhân tố con người, coi con người là trung tâm, chủ thể, nguồn lực quan trọng nhất và mục tiêu của sự phát triển; lấy giá trị văn hóa, con người Việt Nam là nền tảng, sức mạnh nội sinh quan trọng bảo đảm sự phát triển bền vững”12.
Để tiếp tục xây dựng và phát triển nền văn hóa cách mạng, Đảng ta đã ban hành những Nghị quyết về xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam. Năm 1998, Đảng ban hành Nghị quyết Trung ương 5 khóa VIII (tháng 7/1998) Về xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc. Sau Đề cương về văn hóa Việt Nam năm 1943, Nghị quyết Trung ương 5 (khóa VIII) được xem như bản Đề cương văn hóa Việt Nam thứ hai trong thời kỳ quá độ tiến hành công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội ở nước ta. Đó là một Nghị quyết quan trọng, đánh dấu một bước phát triển mới trong tư duy, nhận thức của Đảng và Nhân dân ta về văn hóa và văn học nghệ thuật.
Nghị quyết đã đề cập trên bình diện rộng với những định hướng cơ bản có tính chiến lược, đồng thời xác định những nhiệm vụ trọng điểm cần giải quyết trước những vấn đề cấp bách đặt ra cho xã hội, trong đó có vấn đề trọng tâm về con người, đạo đức, lối sống của con người. Nghị quyết đã xác định nhiệm vụ cụ thể xây dựng con người Việt Nam trong giai đoạn cách mạng mới với những phẩm chất tốt đẹp, bao hàm những đức tính căn bản đó là: “Có tinh thần yêu nước, tự cường dân tộc, phấn đấu vì độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội, có chí vươn lên đưa đất nước thoát khỏi nghèo nàn lạc hậu, đoàn kết với nhân dân thế giới trong sự nghiệp đấu tranh vì hoà bình, độc lập dân tộc, dân chủ và tiến bộ xã hội. Có ý thức tập thể, đoàn kết, phấn đấu vì lợi ích chung. Có lối sống lành mạnh, nếp sống văn minh, cần kiệm, trung thực, nhân nghĩa, tôn trọng kỷ cương phép nước, quy ước của cộng đồng; có ý thức bảo vệ và cải thiện môi trường sinh thái. Lao động chăm chỉ với lương tâm nghề nghiệp, có kỹ thuật, sáng tạo, năng suất cao vì lợi ích của bản thân, gia đình, tập thể và xã hội. Thường xuyên học tập, nâng cao hiểu biết, trình độ chuyên môn, trình độ thẩm mỹ và thể lực”13.
Nghị quyết Trung ương 9 khóa XI (tháng 5/2014) về xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước. Về Xây dựng con người Việt Nam, Nghị quyết xác định: “Chăm lo xây dựng con người Việt Nam phát triển toàn diện, trọng tâm là bồi dưỡng tinh thần yêu nước, lòng tự hào dân tộc, đạo đức, lối sống và nhân cách. Hướng các hoạt động văn hóa, giáo dục, khoa học vào việc xây dựng con người có thế giới quan khoa học, hướng tới chân - thiện - mỹ. Nâng cao trí lực, bồi dưỡng tri thức cho con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu của nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế, của kinh tế tri thức và xã hội học tập. Đúc kết và xây dựng hệ giá trị chuẩn của con người Việt Nam thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế. Xây dựng và phát huy lối sống “Mỗi người vì mọi người, mọi người vì mỗi người. Có giải pháp khắc phục những mặt hạn chế của con người”14.
Kết luận số 76-KL/TW ngày 4/6/20202 của Bộ Chính trị về tiếp tục thực hiện Nghị quyết số 33-NQ/TW (Nghị quyết Trung ương 9) của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa IX về xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước. Nội dung Kết luận số 76-KL/TW đặt ra một số nhiệm vụ cơ bản thực hiện: “Tập trung xây dựng con người Việt Nam phát triển toàn diện. Khẩn trương hoàn thiện việc xây dựng hệ giá trị văn hóa và chuẩn mực con người Việt Nam thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế. Hướng các hoạt động văn hóa, giáo dục, khoa học vào việc xây dựng con người Việt Nam có thế giới quan khoa học, có nhân cách, lối sống đẹp với các đặc tính cơ bản “yêu nước, nhân ái, nghĩa tình, trung thực, đoàn kết, cần cù, sáng tạo”.
Tiếp tục phát huy giá trị của Đề cương về văn hóa Việt Nam năm 1943 trong xây dựng con người mới
Thực hiện những định hướng quan trọng của Đảng về xây dựng nguồn lực con người mới được phát triển từ nội dung Đề cương về văn hóa Việt Nam năm 1943, với 5 chuẩn mực phẩm chất cơ bản của con người mới từ Nghị quyết Trung ương 5 khóa VIII, thời gian qua nhiều cuộc vận động, nhiều phong trào xây dựng và phát triển văn hóa, xây dựng con người mới từ mỗi địa bàn cơ sở đến cả nước, từ trong Đảng đến ngoài xã hội được triển khai thực hiện.
Các phong trào xây dựng con người mới với các chuẩn mực cụ thể của từng ngành, từng địa phương được triển khai sâu rộng; cụ thể hóa 5 đức tính cơ bản của con người Việt Nam thành những chuẩn mực, đặc trưng phù hợp với từng ngành, từng giai tầng xã hội, từng lĩnh vực cụ thể: Bộ Văn hóa - Thông tin (nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) chỉ đạo thực hiện phong trào xây dựng gia đình văn hoá gắn kết với những chương trình hành động cụ thể, thiết thực; Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam phát động phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hoá ở khu dân cư”; Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam phát động phong trào “Công nhân viên chức phấn đấu lao động giỏi, lao động sáng tạo, xây dựng gia đình hạnh phúc”; Hội Nông dân phát động phong trào “Hộ nông dân làm kinh tế giỏi”, “Xây dựng Gia đình nông dân văn hóa”; Trung ương Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam phát động phong trào “Phụ nữ tích cực học tập, lao động sáng tạo, xây dựng gia đình hạnh phúc”, “Xây dựng gia đình no ấm, bình đẳng, tiến bộ, hạnh phúc”; Trung ương Hội Cựu chiến binh Việt Nam phát động phong trào “Cựu chiến binh gương mẫu”; Hội Người cao tuổi phát động phong trào “Ông bà, cha mẹ mẫu mực, con cháu thảo hiền”; Trung ương Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh phát động phong trào “Tuổi trẻ sống đẹp”, “Vì ngày mai lập nghiệp”; Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội phát động phong trào “Đền ơn đáp nghĩa, xoá đói giảm nghèo”, “Xây dựng xã, phường lành mạnh không có tệ nạn xã hội”; Lực lượng quân đội với phong trào thanh niên quân đội “Giành 3 đỉnh cao quyết thắng: lý tưởng đẹp - trách nhiệm cao, học tập giỏi - hành động giỏi, đoàn kết tốt - kỷ luật nghiêm”; Lực lượng Công an với phong trào “Thi đua học tập và thực hiện 6 điều Bác Hồ dạy Công an nhân dân”… Một số tỉnh, thành phố phát động các phong trào như: Thành phố Hà Nội với phong trào “Người Hà Nội văn minh - thanh lịch - hiện đại”; Thành phố Đà Nẵng với phong trào “Xây dựng con người Đà Nẵng về tư tưởng, trí tuệ và nhân cách”…
Kết quả phong trào này đã tác động tích cực hình thành nên lối sống đẹp, nếp sống đẹp của con người trong xu thế xã hội phát triển. Những tố chất của con người mới được hình thành thông qua quá trình đào tạo, bồi dưỡng, giáo dục rèn luyện, con người Việt Nam ngày càng bộc lộ tính tiên tiến, phẩm chất đạo đức tốt thông qua các phong trào thi đua yêu nước, đặc biệt là phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa”. Những điển hình và nhân tố mới xuất hiện ngày càng nhiều trong lao động sản xuất, trong công tác học tập, trong các phong trào thi đua yêu nước, ở mọi tầng lớp và mọi lứa tuổi….
Các giá trị mới về văn hoá, đạo đức, lối sống theo định hướng xã hội chủ nghĩa phù hợp với đời sống thực tiễn được khẳng định. Các cấp, các ngành và toàn xã hội đã nhận thức được việc xây dựng đạo đức, lối sống của người Việt Nam trong điều kiện, hoàn cảnh mới. Đó là kế thừa những đức tính tốt đẹp truyền thống của dân tộc (cần cù, yêu nước, gắn bó sâu nặng với quê hương, cộng đồng, ham hiểu biết…) đồng thời có sự phát triển cho phù hợp với thời đại công nghiệp hóa, hiện đại hóa, hội nhập quốc tế.
Những nét mới trong chuẩn mực văn hóa và trong nhân cách con người Việt Nam thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa từng bước được hình thành. Một số giá trị đạo đức trong xã hội khi chuyển sang nền kinh tế thị trường đã và đang được đề cao. Trong xã hội đã hình thành những mô hình xây dựng lối sống, nếp sống và môi trường văn hóa tiến bộ, hình thành những chuẩn mực giá trị về đạo đức, lối sống đó là lòng yêu nước, thương người, lối sống “mình vì mọi người”.
Thông qua các hoạt động văn hóa đã hình thành và củng cố đạo đức, lối sống văn hóa lành mạnh, văn minh, tiến bộ. Xây dựng tư tưởng, đạo đức, lối sống văn hóa xã hội chủ nghĩa cần, kiệm, liêm, chính, chí công, vô tư theo tư tưởng, đạo đức, phong cách Hồ Chí Minh. Mọi người sống trung thực, thẳng thắn, nhân ái, bao dung, độ lượng, mình vì mọi người, mọi người vì mình; lẽ sống truyền thống quý báu của dân tộc đã định hình và xây dựng những phẩm chất đạo đức trong sản xuất, kinh doanh, đạo đức nghề nghiệp, củng cố các quan hệ đạo đức xã hội... xây dựng lối sống văn hóa trong quan hệ giữa người với người, tình làng nghĩa xóm trong cơ chế nền kinh tế có nhiều thành phần gắn với thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa.
Để tiếp tục “Xây dựng nền văn hóa và con người Việt Nam phát triển toàn diện, hướng đến chân - thiện - mỹ, thấm nhuần tinh thần dân tộc, nhân văn, dân chủ và khoa học. Văn hóa thực sự trở thành nền tảng tinh thần vững chắc của xã hội, là sức mạnh nội sinh quan trọng bảo đảm sự phát triển bền vững và bảo vệ vững chắc Tổ quốc vì mục tiêu dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh”15.
Cần phải tiếp tục xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật, cơ chế chính sách nước về xây dựng văn hóa và nguồn lực con người. Thông qua vai trò quản lý nhà nước, xây dựng hệ thống văn bản quy phạm pháp luật về xây dựng, phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước. Thực thi luật pháp để điều chỉnh hành vi của con người phù hợp với hoàn cảnh xã hội, từ đó hình thành ý thức tự giác của mỗi người, hướng tới thực hiện những chuẩn mực về tư tưởng, đạo đức, lối sống, nếp sống văn hóa lành mạnh, tiến bộ.
Hệ thống pháp luật, cơ chế, chính sách, phải bảo đảm điều kiện vừa có tính định hướng, tính giáo dục mang chuẩn mực, nhưng lại có quy định thật cụ thể để tạo thành công cụ, hành lang pháp lý thuận lợi, buộc mọi người phải có trách nhiệm và nghĩa vụ thực hiện tuân theo. Chính vì vậy, xây dựng hệ thống pháp luật vừa phải chuẩn xác nhưng phải có tính khả thi cao; đồng thời thường xuyên tuyên truyền, giáo dục pháp luật để hệ thống pháp luật đi vào trong đời sống thực tiễn. Cùng với những quy định cụ thể về đạo đức, lối sống, nếp sống văn hóa là những yêu cầu, mục tiêu đạt tới xây dựng một môi trường văn hóa lành mạnh, tiến bộ, văn minh, con người phát triển toàn diện.
Để có nguồn lực con người phát triển toàn diện, đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước, phải xây dựng hoàn thiện chiến lược quốc gia về đào tạo nguồn nhân lực con người, nghĩa là cần xác định các phẩm chất trong nhân cách của con người Việt Nam trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa, hội nhập quốc tế và thực hiện cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư (CM 4.0).
Trí tuệ thời đại, phẩm chất nhân văn giá trị cốt lõi của con người trong xã hội hiện đại phát triển, có nhân cách tiến bộ, văn minh phù hợp với xu thế phát triển chung. Nhân tố con người phải được thể hiện trong sự đồng nhất giữa yếu tố trí tuệ năng lực cá nhân và phẩm chất đạo đức. Do đó rất cần thiết phải có cơ chế, chính sách đầu tư đầu tư về nguồn lực con người, đào tạo nguồn lực để xây dựng đạo đức, lối sống văn hoá. Trước tiên là củng cố bộ máy cơ quan nhà nước đủ mạnh để tổ chức thực hiện nhiệm vụ quan trọng này. Xây dựng được nguồn lực con người phát triển toàn diện, biết trân trọng, giữ gìn và phát triển những giá trị truyền thống của văn hóa của con người Việt Nam.
80 năm đã qua, những quan điểm quan trọng của Đề cương về văn hóa đã tạo ra một nguồn lực con người mới có tư tưởng, đạo đức cách mạng, có lòng yêu nước đã hoàn thành sứ mệnh lịch sử trong đấu tranh giải phóng đất nước và trong công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc xã hội chủ nghĩa vì mục tiêu dân giàu, nước mạnh, dân chủ, văn minh.
Trong hành trình 80 năm, Đảng ta đã kịp thời bổ sung, hoàn thiện nhiều điểm thiết yếu, mà Đề cương chưa có điều kiện đề xuất, nhưng các nguyên tắc cơ bản mà bản đề cương đã nêu về vai trò lãn đạo văn hóa của Đảng, về hệ tư tưởng Mác-Lênin, về con đường độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội… là nhất quán và không thay đổi. Đề cương về văn hóa Việt Nam năm 1943 vẫn giữ nguyên giá trị của một văn kiện mang tầm vóc cương lĩnh của Đảng ta đồng thời đã đặt một mốc son quan trọng trong việc khởi động, định hướng xây dựng con người mới xã hội chủ nghĩa. Bởi vậy, việc tiếp tục quán triệt những giá trị lý luận và thực tiễn, tư tưởng và văn hóa của Đề cương về văn hóa Việt Nam năm 1943 và các Văn kiện của Đảng vào hoạt động xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam, đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước là yêu cầu cần thiết. Nội dung tư tưởng của Đề cương tiếp tục được vận dụng, phát huy để xây dựng nguồn lực con người mới trong thời kỳ mới, xây dựng hệ giá trị con người Việt Nam hiện nay.
Chú thích:
1. Đề cương về văn hóa Việt Nam chặng đường 60 năm, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2004, tr.18.
2. Đề cương về văn hóa Việt Nam chặng đường 60 năm, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2004, tr.435.
3. Tân Sinh (2015), Đời sống mới, Nxb. Chính trị quốc gia, H, tr.22, 25.
4. Hồ Chí Minh (2009), Toàn tập, tập 10, Nxb. Chính trị quốc gia, H, tr.310.
5. Lê Duẩn (1984), Về nền văn hóa mới con người mới xã hội chủ nghĩa, Nxb. Sự thật, H, tr.42-45.
6. Lê Duẩn (1984), Về nền văn hóa mới con người mới xã hội chủ nghĩa, Nxb. Sự thật, H, tr.67-68.
7. Đảng Cộng sản Việt Nam (1982), Văn kiện Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ V, Nxb. Sự thật, H, tr.93.
8. Đảng Cộng sản Việt Nam (1991), Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VII, Nxb. Sự thật, H, tr.83.
9. Đảng Cộng sản Việt Nam (2001), Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, H, tr.114.
10. Đảng Cộng sản Việt Nam (2011), Sđd, H, tr.76-77.
11. Đảng Cộng sản Việt Nam (2016), Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII, Văn phòng Trung ương Đảng, H, tr.126-127,219.
12. Đảng Cộng sản Việt Nam (2021), Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Tập 1, Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, H, tr.262-263.
13. Đảng Cộng sản Việt Nam (1998), Văn kiện Hội nghị lần thứ năm Ban Chấp hành Trung ương Khóa VIII, Nxb. Chính trị quốc gia, H, tr.15, 58-59.
14. Đảng Cộng sản Việt Nam (2014), Văn kiện Hội nghị lần thứ chín Ban Chấp hành Trung ương Khóa XI, Văn phòng Trung ương Đảng, H, tr.49-50.
15. Đảng Cộng sản Việt Nam (2014), Văn kiện Hội nghị lần thứ chín Ban Chấp hành Trung ương khóa XI, Văn phòng Trung ương Đảng, H, tr.46-47.
Trần Thị Tuyết Mai - Tiến sĩ, Trường Đại học Văn hóa Hà Nội.