Trên cơ sở các quy định của Hiến pháp và pháp luật cũng như các văn kiện của Đảng và thực tiễn Việt Nam có thể khái quát kiểm soát quyền lực được thể hiện trên ba phương diện cơ bản sau đây:

Phương diện thứ nhất, kiểm soát quyền lực giữa các cơ quan, tổ chức, đơn vị, cán bộ, công chức, viên chức, người có chức vụ, quyền hạn trong hoạt động của từng cơ quan thực hiện quyền lập pháp, quyền hành pháp và quyền tư pháp (sau đây gọi tắt là “kiểm soát quyền lực nội bộ”).

Phương diện thứ hai, kiểm soát quyền lực giữa các cơ quan, tổ chức, đơn vị, cán bộ, công chức, viên chức, người có chức vụ, quyền hạn của các cơ quan lập pháp, hành pháp và tư pháp với nhau trong việc thực hiện các quyền lập pháp, quyền hành pháp và quyền tư pháp (sau đây gọi tắt là “kiểm soát quyền lực từ bên ngoài”).

Phương diện thứ ba, kiểm soát quyền lực từ các cơ quan, tổ chức, người có thẩm quyền của Đảng, Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức thành viên của Mặt trận, các tổ chức xã hội khác và của báo chí, Nhân dân đối với hoạt động của các cơ quan, tổ chức, đơn vị, cán bộ, công chức, viên chức, người có chức vụ, quyền hạn trong việc thực hiện các quyền lập pháp, quyền hành pháp và quyền tư pháp (sau đây gọi tắt là “kiểm soát quyền lực từ các thiết chế chính trị”).

Như vậy, hoạt động giám sát và phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức thành viên của Mặt trận là phương diện kiểm soát quyền lực quan trọng. Điều 26 Luật Mặt trận Tổ quốc Việt Nam quy định:

“1. Đối tượng giám sát của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam là cơ quan nhà nước, tổ chức, đại biểu dân cử, cán bộ, công chức, viên chức.

2. Nội dung giám sát của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam là việc thực hiện chính sách, pháp luật có liên quan đến quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng của Nhân dân, quyền và trách nhiệm của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam…”.

Theo quy định, đổi mới nội dung giám sát của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam gồm những vấn đề sau:

Nhận thức rõ, đúng đắn nội dung những vấn đề mà Mặt trận Tổ quốc các cấp phải tập trung giám sát

Hội nghị sơ kết 5 năm thực hiện Quy chế phối hợp công tác giữa Ủy ban Thường vụ Quốc hội và Đoàn Chủ tịch Uỷ ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, tháng 3/2024. ẢNH: QUANG VINH

Việc thực hiện chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn, trách nhiệm của các cơ quan nhà nước, tổ chức, đại biểu dân cử, cán bộ, công chức, viên chức theo quy định của Hiến pháp và pháp luật mà nhiệm vụ chủ yếu nhất là thi hành, tổ chức thực hiện pháp luật, đưa pháp luật vào cuộc sống; thực hiện nền hành chính quốc gia và các dịch vụ công. Theo đó, thi hành, tổ chức thực hiện pháp luật, thực hiện nền hành chính quốc gia và các dịch vụ công của các cơ quan, tổ chức này có phạm vi vô cùng rộng lớn, bao trùm lên tất cả lĩnh vực của đời sống kinh tế - xã hội, hoạt động của Nhà nước, xã hội và công dân, có nội dung rất phong phú, đa dạng và phức tạp trên nhiều mặt công tác, chẳng hạn như: kiện toàn, củng cố tổ chức bộ máy hành chính nhà nước, bộ máy các cơ quan tư pháp, đội ngũ cán bộ, công chức, viên chức ở Trung ương và địa phương về cả phẩm chất, đạo đức, năng lực công tác, trách nhiệm công vụ; hoạch định, quyết định chính sách trong xây dựng và ban hành các văn bản quy phạm pháp luật; tuyên truyền, giáo dục, phổ biến pháp luật đến mọi cơ quan, tổ chức, đơn vị, cán bộ, công chức, viên chức, người dân, doanh nghiệp; lãnh đạo, chỉ đạo, quản lý, điều hành nền hành chính quốc gia, dịch vụ công; tổ chức và hoạt động tư pháp như việc bổ nhiệm, bầu, cử Thẩm phán và Hội thẩm Tòa án nhân dân, xử lý tin báo tố giác tội phạm, bắt, tạm giữ, tạm giam, điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án, kiểm sát hoạt động tư pháp; đưa pháp luật vào cuộc sống; tổ chức phân cấp, phân quyền, xác định trách nhiệm trong thực thi nhiệm vụ, công vụ; kiểm tra, thanh tra, kiểm toán, kiểm sát hoạt động tư pháp…, tăng cường kỷ luật, kỷ cương, trách nhiệm trong thực thi nhiệm vụ, công vụ, phòng chống tham nhũng, tiêu cực, lãng phí, vi phạm pháp luật và tội phạm; việc giải quyết khiếu nại, tố cáo, kiến nghị và kiểm tra, thanh tra, kiểm sát, giám sát việc giải quyết khiếu nại, tố cáo, kiến nghị trong thi hành, tổ chức thực hiện pháp luật của các cơ quan thực hiện quyền hành pháp và thực hiện quyền tư pháp nhằm bảo vệ quyền con người, quyền công dân đã được Hiến pháp và pháp luật quy định; tăng cường hiệu lực, hiệu quả quản lý nhà nước và dịch vụ công trên mọi lĩnh vực của đời sống kinh tế - xã hội; tiến hành quyết liệt, thường xuyên, liên tục cải cách hành chính để nâng cao hiệu lực, hiệu quả công tác thi hành, tổ chức thực hiện pháp luật, thực hiện nền hành chính quốc gia và các dịch vụ công; thực hiện có hiệu quả các chương trình cải cách hành chính, cải cách tư pháp...

Mỗi mặt hoạt động thi hành, tổ chức thực hiện pháp luật, thực hiện nền hành chính quốc gia và các dịch vụ công của các cơ quan, tổ chức, đại biểu, cán bộ, công chức, viên chức, người có nhiệm vụ, quyền hạn trong bộ máy nhà nước và hệ thống chính trị lại bao gồm tổ hợp các hoạt động khá phức tạp, rộng lớn, hệ trọng có quan hệ mật thiết và chặt chẽ với nhau, hoạt động này là tiền đề hoặc là hậu quả pháp lý của hoạt động khác…

Chính vì vậy, để quyền giám sát của Mặt trận Tổ quốc các cấp thực sự trở thành phương diện kiểm soát quyền lực quan trọng đối với các cơ quan, tổ chức ở Trung ương và địa phương trong thực hiện nhiệm vụ, công vụ, thi hành, tổ chức thực hiện pháp luật, thực hiện nền hành chính quốc gia và dịch vụ công thì hoạt động giám sát phải bảo đảm toàn diện, sâu sắc không chỉ trên các hình thức thực hiện mà còn phải bao trùm toàn diện trên tất cả các lĩnh vực, các mặt công tác của thi hành, tổ chức thực hiện pháp luật, thực hiện nền hành chính quốc gia và các dịch vụ công thì mới mang lại chất lượng, hiệu quả cao đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ chính trị trong hoạt động giám sát của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam các cấp theo các chủ trương của Đảng và Hiến pháp năm 2013.

Khi tiến hành giám sát các nội dung trên đây, Mặt trận Tổ quốc các cấp không chỉ căn cứ vào các quy định của Hiến pháp và pháp luật, mà còn phải căn cứ vào các quy định của Đảng, các chủ trương, đường lối, định hướng của Đảng đã được thể hiện rõ trong các văn kiện, nghị quyết, Điều lệ, Cương lĩnh của Đảng và tình hình thực tế tại các bộ, ngành, địa phương, cơ sở trong từng giai đoạn, hoàn cảnh cụ thể.

Thứ nhất, đổi mới nội dung giám sát của Mặt trận Tổ quốc được xem xét, theo dõi, đánh giá tính đúng đắn của việc tuân thủ, chấp hành và áp pháp luật trong thi hành, tổ chức thực hiện pháp luật, đưa pháp luật vào cuộc sống, thực hiện nền hành chính quốc gia và dịch vụ công của các cơ quan nhà nước, tổ chức, đại biểu dân cử, cán bộ, công chức, viên chức, người có chức vụ, quyền hạn ở cả Trung ương và địa phương. Chẳng hạn như: việc phân cấp, phân quyền, xác định vị trí việc làm, trách nhiệm công vụ của từng vị trí công tác, xác định trách nhiệm của người đứng đầu, cấp phó của người đứng đầu, người có chức vụ, quyền hạn; chấp hành nguyên tắc tập trung dân chủ trong lãnh đạo, chỉ đạo, quản lý, điều hành; nguyên tắc độc lập, chỉ tuân theo pháp luật trong hoạt động tư pháp, hoạt động tố tụng, hoạt động của những người giữ chức danh tư pháp; bảo đảm kỷ luật, kỷ cương công vụ trong các cơ quan hành chính, cơ quan tư pháp; chất lượng, sự hài lòng của người dân đối với nền hành chính quốc gia và các dịch vụ công; việc tổ chức thực hiện dân chủ ở cơ sở…

Thứ hai, xem xét, theo dõi, đánh giá hiệu lực, hiệu quả hoạt động của các cơ quan nhà nước, tổ chức, đại biểu dân cử, cán bộ, công chức, viên chức, người có chức vụ, quyền hạn trong việc thực hiện chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn do Hiến pháp và pháp luật quy định cho mỗi cơ quan, tổ chức, cá nhân trong thực thi nhiệm vụ, công vụ được giao. Chẳng hạn như xác định vị trí việc làm, tinh giản biên chế, tổ chức, củng cố, kiện toàn bộ máy, hiệu quả hoạt động, năng suất, chất lượng, hiệu quả công tác của từng vị trí việc làm, vị trí công vụ, từng chức danh, đại biểu, người đứng đầu, cấp phó của người đứng đầu, từng cơ quan, tổ chức, đơn vị…

Tiết kiệm chi phí hành chính, kinh phí dịch vụ công; biên chế, phương tiện làm việc, thời gian trong thực hiện và hoàn thành nhiệm vụ, công vụ được giao; hiệu quả quản lý và sử dụng tài sản công, các nguồn vốn đầu tư từ ngân sách của Nhà nước hoặc đóng góp của người dân; sự hài lòng của người dân đối với việc thực hiện các thủ tục hành chính, dịch vụ công, các hoạt động tư pháp đối với cuộc sống, sinh hoạt và hoạt động của người dân, doanh nghiệp cũng như trong bảo vệ quyền con người, quyền công dân, lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của các tổ chức, cá nhân.

Khi tiến hành các hoạt động giám sát, Mặt trận Tổ quốc các cấp cần phải sử dụng tới kết quả, những số liệu trong hoạt động giám sát của các cơ quan dân cử, của các cơ quan thanh tra, kiểm toán, cơ quan thuế, ngân hàng… của báo chí và các phương tiện thông tin đại chúng khác thì mới có điều kiện làm rõ được trách nhiệm, mức độ trách nhiệm của đối tượng chịu sự giám sát, nâng cao chất lượng, hiệu quả giám sát của Mặt trận Tổ quốc.

Giám sát của Mặt trận Tổ quốc các cấp luôn phải được coi là một phương diện kiểm soát quyền lực từ phía Nhân dân đối với hệ thống chính trị và bộ máy nhà nước; đối với đảng viên, đại biểu dân cử, cán bộ, công chức, viên chức, người có chức vụ, quyền hạn

Đối với tổ chức và hoạt động của Đảng, giám sát của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam tập trung vào việc giám sát đối với hoạt động của các tổ chức, cấp uỷ Đảng, đảng viên trong việc thực hiện Điều lệ Đảng, các chủ trương, đường lối, chính sách và quyết định của Đảng, nhất là trong công tác tổ chức cán bộ, bầu cử, bổ nhiệm, miễn nhiệm, kỷ luật Đảng. Đối với nhà nước, giám sát của Mặt trận Tổ quốc có phạm vi và ý nghĩa rộng lớn hơn, bảo đảm việc thực thi quyền lực nhà nước của Nhân dân được giao cho các cơ quan thực hiện quyền lập pháp, quyền hành pháp và quyền tư pháp luôn tuân theo các quy định của Hiến pháp và pháp luật và phải có hiệu lực, hiệu quả trên thực tế. Sự giám sát đó được áp dụng đối với toàn bộ hoạt động của bộ máy nhà nước từ Trung ương tới địa phương, cơ sở; từ cơ quan đại diện, cơ quan quyền lực nhà nước đến các cơ quan thực hiện quyền hành pháp như Chính phủ, các thành viên của Chính phủ, các bộ, ngành, cơ quan nhà nước ở Trung ương và chính quyền địa phương các cấp, các cơ quan tư pháp như cơ quan điều tra, viện kiểm sát, tòa án, cơ quan thi hành án.

Nội dung hoạt động giám sát của Mặt trận Tổ quốc các cấp có phạm vi rộng lớn như trên đã đề cập nên khi tiến hành cần phải có trọng tâm, trọng điểm (nhất là trong điều kiện tinh giản biên chế, tổ chức bộ máy tinh gọn).

Đồng chí Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng đã nêu rõ: Trước hết và đầu tiên cần tập trung phát hiện và xử lý hành vi vi phạm pháp luật, tham nhũng, tiêu cực trong các cơ quan, tổ chức có chức năng, thẩm quyền, trách nhiệm trong phòng, chống vi phạm pháp luật và tội phạm; phòng, chống tham nhũng, tiêu cực, nhất là các cơ quan, đơn vị chuyên trách chống tham nhũng. Trong tình hình hiện nay, theo các báo cáo trước Quốc hội và Hội đồng nhân dân, kết quả giám sát việc phát hiện và xử lý hành vi tham nhũng chưa tương xứng với tình hình tham nhũng, tiêu cực đang diễn ra rất phức tạp, một số lĩnh vực là nghiêm trọng, xảy ra ở nhiều ngành, nhiều cấp, nhiều địa phương, nhiều cơ quan, tổ chức, đơn vị, người có chức vụ, quyền hạn thì hoạt động giám sát của Mặt trận Tổ quốc các cấp cần tập trung vào các cơ quan mà thông qua hoạt động của mình có tính chất kiểm soát quyền lực trong việc tuân thủ và chấp hành pháp luật đối với các cơ quan, tổ chức khác, như:

Ủy ban kiểm tra Đảng các cấp, các cơ quan thanh tra, kiểm toán, điều tra, truy tố, xét xử, nhất là các cơ quan, đơn vị chuyên trách chống tham nhũng được tổ chức trong Thanh tra Chính phủ, Bộ Công an, Viện Kiểm sát nhân dân tối cao để làm rõ được trách nhiệm, việc tuân thủ và chấp hành pháp luật cũng như hiệu lực, hiệu quả hoạt động của các cơ quan, tổ chức này. Cùng với đó, cần tập trung giám sát đối với các cơ quan, tổ chức thường xuyên giải quyết các công việc hành chính, thủ tục hành chính, các dịch vụ công liên quan trực tiếp đến đời sống, công việc kinh doanh, quyền và lợi ích hợp pháp của người dân, doanh nghiệp, như đối với các cơ quan, tổ chức có thẩm quyền trong việc cấp các loại giấy phép, giấy chứng nhận quyền sở hữu nhà, quyền sử dụng đất, quyết định các dự án đầu tư công, giám sát chất lượng, nghiệm thu công trình, bồi thường, hỗ trợ trong giải phóng mặt bằng, di dân, tái định cư…

Trong tình hình lợi ích cục bộ ngành, “lợi ích nhóm” trong hoạch định chính sách, xây dựng và ban hành các văn bản quy phạm pháp luật có những biểu hiện tiêu cực, nhất là các văn bản pháp quy cụ thể hóa và quy định hướng dẫn, chi tiết luật, các nghị quyết của Quốc hội thì hoạt động giám sát và phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc các cấp cũng cần tập trung vào công tác này, vì văn bản quy phạm pháp luật có phạm vi ảnh hưởng rộng lớn đến lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của mọi người dân, doanh nghiệp, nhà đầu tư cần phải được xem xét, bảo vệ.

Hoạt động giám sát của Mặt trận Tổ quốc các cấp cũng cần tập trung vào các ngành, lĩnh vực, cơ quan, tổ chức, đơn vị mà ý kiến chung của Nhân dân, doanh nghiệp và các cơ quan, tổ chức có chức năng kiểm soát quyền lực cho rằng, có nhiều sơ hở trong quản lý nhà nước, hoạt động, dễ có điều kiện và trên thực tế đã phát sinh nhiều hành vi vi phạm pháp luật, tham nhũng, tiêu cực, tội phạm kéo dài, phức tạp, nghiêm trọng gây bức xúc trong dư luận xã hội…

Để xác định được một cách chính xác, khoa học các trọng tâm, trọng điểm đối với mỗi nội dung trong hoạt động giám sát của Mặt trận Tổ quốc cần căn cứ vào định hướng chiến lược trong các chủ trương, chính sách của Đảng, kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội của các cơ quan nhà nước ở Trung ương và địa phương và thực tiễn kinh nghiệm hoạt động giám sát của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam để xây dựng các tiêu chí cụ thể trong việc lựa chọn nội dung giám sát, đối tượng giám sát và xác định phạm vi giám sát cho phù hợp với yêu cầu của nhiệm vụ chính trị đặt ra trong từng giai đoạn, tránh tổ chức giám sát tràn lan, hình thức, không hiệu quả.

Đổi mới công tác chuẩn bị hoạt động giám sát

Để bảo đảm cung cấp thông tin đầy đủ, chính xác, toàn diện, khách quan cho hoạt động giám sát của Mặt trận Tổ quốc pháp luật cần quy định rõ, cụ thể về những nội dung cơ bản mang tính bắt buộc mà báo cáo của các cơ quan, tổ chức, đơn vị chịu sự giám sát phải đề cập, cung cấp số liệu, phân tích, đánh giá, nhận định và đưa ra giải pháp, những tiêu chí cụ thể về chất lượng.

Trong nhiều năm qua, do pháp luật chưa quy định cụ thể về vấn đề này, nên nội dung được phản ánh, đề cập trong các báo cáo của các chủ thể chịu sự giám sát còn khá tùy tiện, chưa bảo đảm tính toàn diện, còn thiếu những thông tin cơ bản, cần thiết, không ít báo cáo vẫn chủ yếu thiên về nêu, liệt kê thành tích mà ít chú trọng đến việc phản ánh, phân tích, đánh giá, nhận định về những hạn chế, yếu kém, thiếu sót, vi phạm pháp luật, thiếu trách nhiệm trong tổ chức thực hiện pháp luật, nguyên nhân của các hạn chế, yếu kém đó và trách nhiệm cũng như những giải pháp khắc phục.

Cần quy định cụ thể, khả thi về cơ chế phối hợp trong việc cung cấp, chia sẻ thông tin giữa Mặt trận Tổ quốc Việt Nam với các cơ quan, tổ chức hữu quan, nhất là các cơ quan, tổ chức có chức năng, thẩm quyền hoạt động trong kiểm soát quyền lực nhà nước như: Ủy ban kiểm tra Trung ương, Ban Nội chính Trung ương, Uỷ ban Thường vụ Quốc hội, Hội đồng dân tộc, các Uỷ ban của Quốc hội, Thanh tra Chính phủ, Kiểm toán Nhà nước, Cơ quan điều tra, Viện Kiểm sát, Tòa án; các cơ quan, đơn vị chuyên trách chống tham nhũng, các cơ quan báo chí… Việc cung cấp và chia sẻ thông tin này phải được tiến hành theo Quy chế phối hợp hoạt động giữa Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các cơ quan, tổ chức hữu quan này và phải được cập nhật thường xuyên hàng tháng, hàng quý, hàng năm, tạo điều kiện thuận lợi cho hoạt động giám sát của Mặt trận.

Tăng cường đồng bộ các hoạt động bổ trợ, phục vụ hoạt động giám sát của Mặt trận Tổ quốc, như: Tổ chức các đoàn khảo sát thực tiễn để nắm bắt thông tin tại một số bộ, ngành, địa phương, cơ quan, tổ chức, đơn vị về công tác thi hành, tổ chức thực hiện pháp luật, thực hiện nền hành chính quốc gia, các dịch vụ công; tổ chức nghe báo cáo, giải trình để có điều kiện làm rõ trách nhiệm; tổ chức các hội nghị, hội thảo liên quan đến đối tượng, lĩnh vực, nội dung và phạm vi giám sát; giám sát việc giải quyết, thanh tra, kiểm tra, kiểm toán việc giải quyết đơn thư, khiếu nại, tố cáo của công dân gửi đến Mặt trận Tổ quốc các cấp, giám sát một số vụ việc cụ thể để làm cơ sở, dẫn chứng, chứng minh cho những nhận định, đánh giá khi tiến hành giám sát, ra kết luận giám sát. Muốn vậy, nguồn nhân lực về con người, tài chính, cơ chế phối hợp và sử dụng chuyên gia phải được tăng cường và tạo điều kiện thuận lợi mới có khả năng bảo đảm thực hiện tốt.

NGUYỄN ĐÌNH QUYỀN - Tiến sĩ, Nguyên Phó Chủ nhiệm

Ủy ban Tư pháp của Quốc hội