Quang cảnh Hội nghị trực tuyến triển khai, tập huấn về hai về chuyên đề giám sát trong năm 2021: "Giám sát tiếp công dân và giải quyết khiếu nại, tố cáo đối với chủ tịch ủy ban nhân dân các cấp" và "Giám sát cán bộ, đảng viên và công tác cán bộ"

Ý thức pháp luật

Nâng cao trình độ hiểu biết pháp luật của người dân

Trong điều kiện thực tế của nước ta hiện nay, để nâng cao trình độ hiểu biết pháp luật của người dân thì việc giáo dục, tuyên truyền, phổ biến pháp luật đóng vai trò đặc biệt quan trọng. Phổ biến, giáo dục, tuyên truyền là cầu nối để chuyển tải pháp luật vào cuộc sống, góp phần hình thành tri thức pháp luật, tâm lý pháp luật đúng đắn của người dân. Để công tác phổ biến, giáo dục pháp luật đạt kết quả tốt thì cần phải hoàn thiện cơ chế quản lý nhà nước về công tác phổ biến, giáo dục pháp luật từ trung ương đến địa phương và củng cố lực lượng cán bộ làm công tác phổ biển và giáo dục pháp luật các cấp.

Cần mở rộng các cơ sở đào tạo luật cả về số lượng và chất lượng, tăng cường cơ sở vật chất và nguồn nhân lực nhằm đáp ứng nhu cầu trang bị kiến thức pháp luật của người dân. Trong giai đoạn hiện nay, cần tăng cường liên kết với các cơ sở giáo dục nước ngoài như mời các chuyên gia nước ngoài giảng dạy, cử cán bộ ưu tú đi tu nghiệp hoặc tạo điều kiện mở những cơ sở liên kết giáo dục tại Việt Nam. Đặc biệt cần quan tâm đến vấn đề nâng cao hiệu quả nghiên cứu pháp luật, dành nguồn kinh phí nhất định cho hoạt động nghiên cứu khoa học, vì đây là điều kiện tiên quyết để phát triển trình độ lý luận pháp luật. Giáo dục pháp luật phải kết hợp với giáo dục chính trị, đạo đức bởi ý thức chính trị, đạo đức trong sáng sẽ góp phần nâng cao hiệu quả của quá trình giáo dục pháp luật và ngược lại giáo dục pháp luật tốt sẽ nâng cao ý thức chính trị và làm giàu thêm các giá trị đạo đức tốt đẹp góp phần nâng cao trình độ của nhân dân.

Xử lý kịp thời, nghiêm minh những hành vi vi phạm pháp luật

Hành vi của con người là hành vi có ý thức, thể hiện năng lực cá nhân trước những tình huống thực tế nhằm đạt được những mục đích nhất định và dự liệu được kết quả của hành vi đó. Pháp luật có chức năng điều chỉnh các hành vi đó và ngược lại bằng những hành vi hợp pháp thực tế của các chủ thể, làm cho pháp luật được hiện thực hóa trong cuộc sống. Những hành vi được thực hiện không đúng với yêu cầu của pháp luật sẽ đều bị xử lý theo luật định. Việc xử lý kịp thời, nghiêm minh những hành vi vi phạm pháp luật là tác động trực tiếp đến tư tưởng, tình cảm pháp luật của người dân. Những hành vi xâm hại đến quyền, lợi ích của cá nhân, tổ chức đều phải chịu những hậu quả pháp lý nhất định, không có ngoại lệ sẽ tạo niềm tin của quần chúng nhân dân vào pháp luật. Việc áp dụng các biện pháp trách nhiệm pháp lý là rất cần thiết khi mà ý thức tự giác của tổ chức, cá nhân chưa cao. Các biện pháp trừng phạt của pháp luật phải được áp dụng nghiêm minh, đủ sức răn đe, cải tạo các chủ thể vi phạm, đồng thời cảnh báo đối với các chủ thể khác. Mọi hành vi xâm hại đến lợi ích Nhà nước, lợi ích của tập thể, cá nhân đều phải bị nghiêm trị theo pháp luật. Từ đó, sẽ tạo lối sống và thói quen sống, làm việc theo hiến pháp, pháp luật của người dân.

Xây dựng lối sống theo pháp luật

Lối sống theo pháp luật là thói quen của con người luôn coi trọng pháp luật, xử sự theo yêu cầu của pháp luật. Lối sống theo pháp luật được thể hiện qua hành vi của cá nhân, hoạt động của cộng đồng và được đo bằng chuẩn mực giá trị xã hội là các quy định pháp luật. Có thể nói, ý thức pháp luật là nền tảng của lối sống theo pháp luật. Ý thức pháp luật phản ánh mức độ, trạng thái của lối sống theo pháp luật. Mặc dù ý thức pháp luật không phải lúc nào cũng tỉ lệ thuận với lối sống pháp luật, tức là nếu ý thức pháp luật cao chưa chắc lối sống theo pháp luật cao và ngược lại. Nhưng không thể có một lối sống theo pháp luật cao nếu ý thức pháp luật còn thấp. Thực tế cho thấy, ở những quốc gia văn minh có trình độ văn hóa pháp lý, ý thức pháp luật cao nhưng vẫn tồn tại những lối sống phi pháp, những hành vi phạm pháp man rợ, vô nhân tính. Thực trạng của lối sống theo pháp luật là thước đo của ý thức pháp luật. Do đó, xây dựng một lối sống theo pháp luật sẽ góp phần làm phong phú, sâu sắc thêm các giá trị, chuẩn mực của văn hóa pháp lý.

Để xây dựng lối sống theo pháp luật thì trước hết phải không ngừng mở rộng dân chủ, đặc biệt là dân chủ ở cơ sở. Bởi dân chủ sẽ tạo môi trường để con người phát huy tối đa năng lực vốn có của mình, muốn có tự do, dân chủ thì mỗi cá nhân phải sống theo pháp luật. Muốn vậy thì dân chủ phải được thể chế hóa bằng pháp luật và phải được pháp luật bảo vệ, trở thành nguyên tắc chi phối lối sống của con người. Chỉ trong một xã hội dân chủ, người dân mới có thể bộc lộ được hết khả năng, năng lực của mình như phát minh ra cái mới, sáng tạo, tìm tòi những sáng kiến, xóa bỏ cái lạc hậu, cái không phù hợp…

 Ngoài ra, để hình thành lối sống theo pháp luật phải đảm bảo công bằng xã hội, nâng cao đời sống vật chất, tinh thần của người dân. Công bằng xã hội sẽ tạo lập niềm tin cho nhân dân, góp phần hình thành niềm tin pháp lý tốt đẹp. Ưu thế của pháp luật so với các công cụ điều chỉnh khác trong việc giải quyết những tranh chấp, mâu thuẫn trong xã hội một cách triệt để, thống nhất, hiệu quả. Công bằng, bình đẳng xã hội là phương thức mà Nhà nước thực hiện nhằm thỏa mãn những nhu cầu của các tầng lớp, các nhóm xã hội, các cá nhân trong xã hội. Trong xã hội hiện đại, pháp luật ngày càng đóng vai trò quan trọng trong điều chỉnh các quan hệ xã hội nên xây dựng lối sống theo pháp luật là bảo đảm sự ổn định và phát triển đất nước.

Hoàn thiện hệ thống pháp luật

Hoàn thiện cơ cấu hệ thống pháp luật phù hợp với nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa

Thứ nhất, xây dựng, hoàn thiện pháp luật trong lĩnh vực dân sự, kinh tế. Cần hoàn thiện chế độ pháp lý về sở hữu nhằm thể chế hóa đường lối phát triển kinh tế thị trường với đa dạng hình thức sở hữu, nhiều thành phần kinh tế khác nhau. Hoàn thiện cơ chế pháp lý bảo đảm quyền tự do kinh doanh của công dân theo tinh thần của Hiến pháp 2013, tạo lập môi trường cạnh tranh lành mạnh, bình đẳng, đúng pháp luật, phù hợp với thông lệ quốc tế hay Điều ước quốc tế mà Việt Nam đã ký kết, phê chuẩn. Hoàn thiện chế định về hợp đồng, bảo đảm quyền tự do ý chí của các chủ thể trong hợp đồng và đảm bảo hiệu lực của hợp đồng. Luật hóa giới hạn, phạm vi mà Nhà nước có thể can thiệp bằng các biện pháp hành chính vào hoạt động sản xuất, kinh doanh của doanh nghiệp; tạo lập cơ sở pháp lý cho quá trình hội nhập kinh tế quốc tế.

Thứ hai, xây dựng và hoàn thiện pháp luật trong lĩnh vực văn hóa - xã hội. Xây dựng và hoàn thiện pháp luật về giáo dục, đào tạo nhằm tạo cơ chế pháp lý cho việc cải cách cơ bản, toàn diện nền giáo dục - đào tạo đáp ứng yêu cầu về nguồn nhân lực chất lượng cao của đất nước trong giai đoạn tới. Hoàn thiện pháp luật về khoa học và công nghệ nhằm tạo điều kiện, thúc đẩy phát triển khoa học và công nghệ phục vụ quá trình phát triển đất nước. Hoàn thiện pháp luật về chăm sóc và bảo vệ sức khỏe nhân dân, thể chế hóa chính sách về công bằng xã hội trong việc tiếp cận và hưởng thụ dịch vụ công, xóa đói, giảm nghèo… Hoàn thiện pháp luật về văn hóa nhằm bảo tồn, phát huy nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc.

Thứ ba, xây dựng và hoàn thiện pháp luật trong lĩnh vực quốc phòng, an ninh quốc gia, trật tự an toàn xã hội. Xây dựng và hoàn thiện pháp luật về biên giới, lãnh thổ tạo cơ sở pháp lý bảo vệ vững chắc độc lập, chủ quyền, toàn vẹn lãnh thổ. Hoàn thiện pháp luật đấu tranh phòng, chống tội phạm, các tệ nạn xã hội, đặc biệt ký kết, gia nhập các công ước quốc tế về chống khủng bố và tội phạm xuyên quốc gia. Hoàn thiện pháp luật về dân quân tự vệ, lực lượng dự bị động viên… phục vụ tốt cho việc giữ gìn trật tự, an toàn xã hội.

Thứ tư, xây dựng và hoàn thiện pháp luật về tổ chức, hoạt động của bộ máy nhà nước. Tiếp tục xây dựng, hoàn thiện pháp luật về tổ chức, hoạt động của Quốc hội, hoàn thiện quy trình, thủ tục ban hành văn bản quy phạm pháp luật; nghiên cứu, vận dụng án lệ, tập quán, thông lệ quốc tế để bổ sung, hoàn thiện pháp luật. Xây dựng, hoàn thiện pháp luật về tổ chức, hoạt động của cơ quan hành pháp nhằm tạo lập nền hành chính trong sạch, hiện đại, chuyên nghiệp theo hướng xác định rõ thẩm quyền quản lý vĩ mô của Chính phủ, quyền quản lý của từng bộ, ngành, địa phương theo những tiêu chí thống nhất. Xây dựng và hoàn thiện pháp luật về tổ chức, hoạt động của các cơ quan tư pháp nhằm bảo đảm quyền con người, quyền công dân, đặc biệt là pháp luật về tố tụng.

Nâng cao chất lượng ban hành văn bản quy phạm pháp luật

Để có thể đáp ứng tối đa nhu cầu điều chỉnh pháp luật đòi hỏi phải có hệ thống pháp luật không những đủ về số lượng, mà còn đảm bảo về chất lượng các văn bản quy phạm pháp luật. Trong xã hội, lợi ích của mỗi cá nhân, mỗi cộng đồng, giai tầng đều khác nhau nên đòi hỏi pháp luật phải phản ánh một cách hài hòa những lợi ích cơ bản, ý chí, nguyện vọng cơ bản của tất cả các lực lượng chủ yếu trong xã hội. Hoạt động xây dựng pháp luật phải bám sát quan điểm, chủ trương, đường lối của Đảng, đồng thời xác định thứ tự những vấn đề cần ưu tiên, đặc biệt là những vấn đề quan trọng có tác động lớn đối với xã hội.

Pháp luật phát huy hết vai trò khi có sự tác động cùng chiều, phù hợp với các công cụ điều chỉnh quan hệ xã hội khác. Vì vậy, khi xây dựng pháp luật phải xem xét, nghiên cứu sao cho các quy định của pháp luật phải phù hợp với phong tục, tập quán, truyền thống, giá trị đạo đức, văn hóa tốt đẹp, lối sống của các dân tộc trên đất nước. Có như vậy thì pháp luật mới được tôn trọng, người dân thực hiện pháp luật một cách tự giác, nghiêm minh, triệt để.

Văn bản quy phạm pháp luật phải được xây dựng với trình độ kỹ thuật pháp lý cao, có kết cấu chặt chẽ, logic, các thuật ngữ pháp lý được sử dụng chính xác, dễ hiểu, một nghĩa, văn phong rõ ràng, trong sáng, ngắn gọn, phù hợp với khả năng nhận thức của đa số quần chúng nhân dân. Ngoài ra, các văn bản quy phạm pháp luật phải được ban hành đúng thẩm quyền, đúng trình tự, thủ tục luật định, hình thức văn bản phải phù hợp với nội dung, dễ hiểu, dễ thực hiện. 

Tổ chức tốt thực hiện pháp luật

Một là, kiện toàn, củng cố tổ chức, hoạt động của các cơ quan thi hành pháp luật, quy định rõ chức năng, nhiệm vụ, trách nhiệm của từng cơ quan trong quá trình tổ chức thực hiện pháp luật. Mọi hành vi thực hiện không đúng, thực hiện không đầy đủ yêu cầu của pháp luật đều phải chịu những trách nhiệm pháp lý nhất định.

Hai là, nâng cao ý thức pháp luật của các chủ thể pháp luật, bởi ý thức pháp luật thể hiện trình độ nhận thức, hiểu biết pháp luật, tình cảm, thái độ của con người đối với pháp luật. Không thể thực hiện pháp luật một cách đúng đắn, đầy đủ nếu không có trình độ hiểu biết pháp luật, dẫn đến có suy nghĩ, thái độ hời hợt, coi thường pháp luật. Khi có trình độ hiểu biết pháp luật và ý thức pháp luật nhất định thì người dân sẽ tích cực tham gia đánh giá các sự kiện pháp lý dựa trên những chuẩn mực pháp lý và sẽ thực hiện pháp luật đúng đắn, triệt để.

Ba là, tiếp tục triển khai mạnh mẽ công tác tuyên truyền, giáo dục, phổ biến pháp luật bằng nhiều biện pháp khác nhau để người dân nhận thức đúng đắn về pháp luật. Từ đó, hình thành lối sống theo pháp luật, kỷ cương, trật tự, an ninh, an toàn xã hội được bảo đảm, xây dựng nếp sống văn minh trong toàn xã hội. Đội ngũ cán bộ, công chức chuyên trách làm công tác thực thi và bảo vệ pháp luật phải được đào tạo, trang bị kiến thức pháp luật bài bản, nâng cao trình độ hiểu biết pháp luật, hoàn thành tốt chức trách của mình.

Bốn là, thường xuyên rà soát, tổng kết, đánh giá quá trình tổ chức, triển khai các quy định của pháp luật vào cuộc sống. Khi xây dựng pháp luật, phải nghiên cứu, đánh giá tác động của pháp luật để hệ thống pháp luật ban hành phải đảm bảo tính toàn diện, đồng bộ, thống nhất và khả thi. Đồng thời, phát hiện những khuyết điểm, sai phạm xảy ra trong quá trình tổ chức thực hiện pháp luật của người dân, từ đó đưa ra những biện pháp kịp thời chấn chỉnh.

Năm là, để công tác tổ chức thực hiện pháp luật đạt hiệu quả cần chú trọng đến công tác giải thích pháp luật để làm sáng tỏ nội dung, tư tưởng, ý nghĩa của các quy phạm pháp luật, bảo đảm cho pháp luật được nhận thức đúng và thực hiện pháp luật nghiêm túc, thống nhất, triệt để. Giải thích pháp luật được thực hiện dưới nhiều hình thức đa dạng, phong phú và phải được tiến hành thường xuyên. Ngoài ra, giải thích pháp luật có tác dụng nâng cao chất lượng áp dụng pháp luật - một hoạt động đặc thù của Nhà nước.

Sáu là, tham gia điều chỉnh các quan hệ xã hội không chỉ có pháp luật, mà còn có đạo đức, tập quán, tín điều tôn giáo, dư luận xã hội… Cần củng cố, phát huy những điểm tích cực, phù hợp của các công cụ này để hỗ trợ quá trình tổ chức thực hiện pháp luật có hiệu quả, thúc đẩy phát triển mọi mặt của đời sống xã hội.

Nguyễn Thị Yến

ThS, Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh

Chú thích:

1. PGS.TS Nguyễn Minh Đoan, Thực hiện pháp luật và văn hóa pháp lý trong đời sống xã hội, Nxb. Hồng Đức, Hà Nội, 2013, tr. 269.